فلسفه و حکمت وضو

وضو، مدخل نماز و یکی از مقدمات اصلی برای آماده شدن ملاقات با پروردگار است. حضور در محضر پروردگار عالم آرایش ظاهری و طهارت و پاکیزگی از آلودگیهای جسمی را می طلبد. آراستگی لباس و تمیزی آن و استعمال عطر و بوی خوش از لوازم دیگر ملاقات با محبوب میباشد. خداوند در این زمینه می فرماید

يا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ. (1) ۱ - اعراف: ۳۱ )

ای فرزندان آدم زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد، با خود بردارید.

در فلسفه و حکمت وضو همین مطلب مورد توجه قرار گرفته است. از حضرت رضا روایت شده که فرمود:

المسح و الغسل في الوضوء للتنظيف. (2) ٢ - الاستبصار : ۵۸٫۱؛ مسند الرضا: ۱۵۲٫۲ )

شستن و مسح کشیدن در وضو برای نظافت و پاکیزگی است.»

در سخنان امام رضا حکمتها و اسرار دیگری برای وضو بیان گردیده که در این جا ذکر میکنیم آن حضرت در پاسخ نامه ای در جواب به پرسشهای محمد بن سنان چنین فرموده است

«علت وضو که بخاطر آن شستن صورت و دستها، مسح سر و پاها، بر بندگان واجب شده است همانا بپا خاستن در برابر خدای متعال و روی نمودن به سوی او با اعضای ظاهری و ملاقات با آن اعضاء با فرشتگان نویسنده اعمال است پس صورت را برای بجا آوردن سجده و حالت خضوع و فروتنی میشویند و دستها را میشویند تا از گناهان پاک و پاکیزه گردد و به این جانب و آن جانب برده بدانها حوائج خود را درخواست نموده و مراتب خوف و ترس خود و اخلاص و بریدن از غیر خدا را عملی سازد. سر و پاهایش را مسح میکشد زیرا پیدا و آشکار است و در تمام حالات خود همراه با آن دو روبرو می شود، ولی آنچه از خضوع و اخلاص و انقطاع از غیر خدا که در دستها و صورت است در آن دو نیست، پس به مسح سر و پاها اکتفا می شود.» (1) ۱ - فقیه باب ۱ و ۱۲ حدیث ۵ عيون اخبار الرضا: ۱۷۲٫۲، اسرار عبادات: ۲۱ )

چرا برای نماز وضو واجب است؟

فضل بن شاذان میگوید امام رضا در زمینه فلسفه وضو چنین فرموده است

«اگر کسی بپرسد برای چه مردم مأمور شده اند برای نماز وضو بگیرند و در نماز از وضو آغاز شده است؟

در جواب گفته شود برای این که بنده نمازگزار، هنگامی که در برابر خدای خود به عبادت می ایستد تمیز و پاک باشد و از آلودگی معاصی و گناهان به وسیله وضو، پاک شده باشد.

و در وقت نماز و مناجات با پروردگار خود - مطیع او در آنچه مأمور به انجام آن شده - تمیز و پاکیزه باشد و به دور از هرگونه پلیدی و ناپاکی و آلودگی بدرگاه خداوند روی آورد به علاوه وضو گرفتن، کسالت و بی حالی انسان را از بین میبرد و خواب آلودگی را دور می سازد و قلب و دل را برای رفتن به پیشگاه خداوند جبار خالص و منزه میگرداند.

علت انتخاب سر و صورت و دست و پا در وضو

اگر کسی سئوال کند برای چه شستن صورت و دو دست و مسح سر و پا واجب شده است؟

در جواب گفته شود زیرا بنده نمازگزار چون در پیشگاه حق بایستد همه آنچه که شستن آن برای وضو بر او واجب شده، ظاهر و آشکار می شود و این بدان جهت است که با صورت و پیشانی سجده و خضوع میکند و با دو دست خود از خداوند خواهش و مسئلت می نماید و رغبت و رهبت و تبتل که نشانه خوف و امید و طلب و عبودیت است نشان میدهد و با سر خود در رکوع و سجود استقبال میکند و با پاهای خود بر می خیزد و می نشیند.

علت شستن دست و صورت و مسح سر و پا

اگر کسی بپرسد از چه جهت شستن صورت و دو دست واجب شده و بر سر و پاها فقط مسح قرار گرفته و شستن و یا مسح تمام آنها واجب نشده است؟

در جواب گفته شود این بخاطر علل گوناگون است، از جمله این که عبادت بزرگتر، همان رکوع و سجود است و این رکوع و سجود، به وسیله صورت و دو دست انجام میگیرد نه با سر و پاها دیگر این که مردم همیشه آمادگی و طاقت شستن سر و پاها را ندارند و این برای آنان در سرما و سفر و بیماری و بعضی اوقات شب و روز، دشوار و رنج آور است ولی شستن صورت و دستها ساده و آسانتر است. بدرستی که فرائض و واجبات در حد کم طاقت ترین مردم سالم، وضع شده، سپس همه از قوی و ضعیف بقدر آن کم طاقت موظف می باشند.

و دیگر این که سر و پاها مانند صورت و دستها همیشه آشکار و پیدا نیست چون موضع عمامه و کلاه و غیر اینها می‌باشند.» (1) ۱ - عيون اخبار الرضا: ۲۱۳٫۲ )

وضو باعث ریزش گناهان میشود

محمد بن قیس میگوید از امام باقر شنیدم که فرمود: رسول خدا نماز صبح را به جماعت با اصحاب خود بجای آورد و بعد از نماز با آنها به گفتگو نشست تا زمانی که خورشید برآمد، پس حاضران یک یک متفرق شدند تا آن که جز دو مرد یکی از انصار و دیگری از ثقیف با او باقی نماند آنگاه پیامبر به آن دو فرمود:

فهمیدم که شما را حاجتی است و میخواهید درباره آن از من سئوال کنید پس اگر بخواهید پیش از آنکه بپرسید شما را از حاجتتان خبر دهم و اگر بخواهید خود سئوال کنید. آن دو گفتند: یا رسول الله، بهتر آن است که شما ما را خبر دهید زیرا در رفع ابهام، مؤثرتر، و از شک و ریب دورتر و برای ایمان استوار کننده تر است. پس رسول خدا فرمود:

اما تو ای مرد انصاری از قومی هستی که دیگران را بر خود مقدم می دارند تو فردی شهرنشین هستی و این مرد ثقفی که فردی چادرنشین است آیا در طرح سئوال به او ایثار میکنی؟ مرد انصاری گفت: آری پیامبر فرمود:

اما تو ای مرد ثقفی نزد من برای این آمده ای تا درباره وضو و نمازت و فایده ای که در آنها برای تو دارد از من سئوال کنی، اکنون بدان چون دست خود را برای وضو در آب بزنی و بگوئی: بِسمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيم گناهانی که دستهای تو مرتکب شده اند فرو میریزد، و چون صورت خود را بشوئی، گناهان چشمانت که با نگاهشان و دهانت، با تلفظ به آن انجام داده اند، ریخته میشوند و چون دو دست خود را بشوئی، گناهان از راست و چپ تو پراکنده گردند و بریزند و چون سر و دوپایت را مسح کنی، گناهانی که با پاهایت به سوی آنها رفته ای، فرو می ریزد، اینها فایده هایی است که در وضوی توست و چون به نماز ایستادی و روی دل به سوی معبود آوردی و ام الکتاب (حمد) و یکی از سوره های قرآن که برایت میسر باشد بخوانی و پس از آن رکوع و سجود نماز را کامل بجا آوردی و تشهد و سلام را ادا نمودی هر گناه - میان نمازی که قبلاً خوانده ای تا این نماز اخیر که از تو سر زده باشد، آمرزیده می شود. این فایده ای است که در نماز تو نهاده شده است. (1) ۱ - فقیخ ۱۳۰٫۲، امالي الصدوق: ۴۴۱ ح ۲۲ مجلس ۸۱ کافی ۷۱٫۳ وسائل الشيعه .٣٠٣٫١ )

برای وضو گرفتن نباید از کسی کمک گرفت

حسن بن علی و شاء میگوید بر امام رضا وارد شدم، دیدم جلو روی آن حضرت ظرف آبی است و میخواهد برای نماز وضو بگیرد پس نزدیک شدم تا ظرف آب را بردارم و برای وضوی آن حضرت آب بریزم، آن حضرت مانع شد و فرمود ای حسن، دست نگهدار. عرض کردم چرا مرا نهی میکنی از این که آب روی دو دستت بریزم؟! دوست نداری که با این کار اجر و ثوابی نصیب من گردد؟!

فرمود: تو ثواب ببری و مأجور شوی ولی من بازخواست شوم؟

عرض کردم چرا؟ فرمود: آیا سخن خدا نشنیده ای که می فرماید:

فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَلَا يُشْرِكَ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ احداً. (2) ۲ - سوره کهف ۱۱۰ )

هر کسی به لقاء پروردگارش امیدوار است باید نیکوکار شود و هرگز در پرستش خدا احدی را با او شریک نگرداند.]

الان من برای نماز وضو میگیرم و ،نماز عبادت است، و دوست ندارم که در این عمل هیچ کس را شریک نمایم.» (3) ۳ - کافی : ۶۹٫۳ و بحار ۱۰۴٫۴۹ )