معیار شناخت صرفه جویی
سُئِلَ الرَّضَا عَنِ الْقَنَاعَةِ؟
فَقَالَ : الْقَنَاعَةُ تَجْتَمِعُ إِلَى صِيَانَةِ النَّفْسِ، وَ عِزَّ الْقَدْرِ، وَ طَرْحِ مَوْؤُنَةِ الْإِسْتِكْثَارِ وَالتَّعَبُّدِ لأَهْلِ الدُّنْيَا(2) ۲ - بحار الانوار، جلد ۷۸، ص ۳۴۹ )
از حضرت امام رضا سؤال شد: قناعت چیست؟
حضرت در پاسخ فرمود : قناعت جامع صفات خویشتن داری و ارجمندی و آسوده شدن از زحمت فزون خواهی و بندگی در برابر دنیاپرستان است.
«قناعت» نقطه مقابل «حرص و ولع» است که مفهوم آن را به قرینه مقابلش میتوان شناخت حرص یک نوع تضاد میان روح و جسم از نظر اشباع نیازهای مادی است. حریص» به کسی میگویند که به قدر کافی جسم او در برابر نیازهای مادی اشباع شده ولی روح او همچنان فقیر و گرسنه است. لذا بدون دلیل در پی ثروت اندوزی بیشتر در پی انحصار طلبی احمقانه تر و حتی در پی غصب سهم و حق دیگران است.
حریص گاهی که به مراحل بحرانی حرص میرسد و در این راه تمام خواب و استراحت و حتی اخلاق و ایمان خود را میدهد تا درآمد مادی بیشتری از هر طریق که میسر شود، فراهم سازد و سرانجام به موجودی ناتوان و بی اراده که همه چیز خود را از دست داده تبدیل می گردد، در حالی که هنوز روحاً اشباع نشده زیرا آنچه را یافته است، از نظر اشباع روحی «سرابی» بیش نبوده است ولی قانع کسی است که هماهنگی در میان جسم و روح او برقرار شده، هنگامی که به مقدار کفایت و نیاز بیابد روح و جسم او اشباه می گردد و بی جهت حرص نمیزند و به حقوق هر کس حمله نمیکند در حقیقت قناعت یک نوع بی نیازی روحی و برخورداری از سرمایه اعتماد به نفس و قدرتهای اخلاقی است(1) ۱ - انگیزه پیدایش مذاهب، ص ۱۳۴ )
لا يَسْتَكْمِلُ عَبْدٌ حَقيقَةَ الإِيمَانِ حتَّى تَكُونَ فِيهِ خِصَالٌ ثَلاتٌ :
اَلتَّفَقَّهُ فِي الدِّينِ وَ حُسْنُ التَّقْدِيرِ فِي الْمَعِيشَةِ وَ الصَّبْرُ عَلَى الرَّزْايا.(2) - تحف العقول، ص ۴۴۶ - بحار الانوار، جلد ۷۸، ص ۳۳۹ )
حقیقت ایمان بنده کامل نمیگردد تا اینکه سه صفت را دارا باشد:
بصیرت و ژرف اندیشی در دین حسن اندازه گیری در دخل و خرج زندگی، صبر و شکیبایی در برابر مصیبتها
عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا قَالَ : مَنْ لَمْ يَقْنَعْهُ مِنَ الرِّزْقِ إِلا الْكَثِيرُ لَمْ يَكْفِهِ مِنَ الْعَمَلِ إِلَّا الكثيرُ، وَ مَنْ كَفَاهُ مِنَ الرِّزْقِ الْقَلِيلِ فَإِنَّهُ يَكْفِيهِ مِنَ الْعَمَلِ الْقَلِيلِ.(3) اصول کافی جلد ۲ ، «باب القناعة» ، حدیث ۵ )
امام رضا فرمود: کسی که جز به روزی زیاد قناعت نکند جز عمل بسیار برایش کافی نیست پیوسته زیاده طلب و حریص است و هرچه به دست آورد، او را بی نیاز نکند و هر که روزی اندک کفایتش کند عمل اندک هم کافیش باشد. کمتر چیز دنیا او را بی نیاز سازد، خدا هم به عمل اندک او با داشتن روحیه قناعتش راضی است.
عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرَّضا : «مَنْ رَضِيَ عَنِ اللَّهِ تَعَالَى بِالْقَلِيلِ مِنَ الرَّزْقِ، رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ بِالْقَلِيلِ مِنَ الْعَمَلِ» .(۴) - انوار البهيه ، ص ۳۴۶ )
امام رضا فرمود: کسی که به روزی اندک از خداوند خشنود باشد، خداوند از او به عمل کم خشنود خواهد شد.
آثار قناعت
۱ - پرورش قناعت مانع تن دادن به هرگونه پستی در انسان است.
۲ - قناعت، آدمی را از احساس هرگونه ناامنی در زندگی همچون دلهره و اضطراب باز می دارد و به او فرصت میدهد که با تسلط بر نفس نیروهای خود را در جهت سازنده به کار اندازد.
3- روح قناعت به انسان شخصیت اجتماعی میبخشد و او را به احترام حقوق دیگران وامی دارد.
۴ - قناعت انسان را در برابر ارتکاب بسیاری از گناهان ناشی از حرص مصون می دارد.
۵ - هر که در زندگی قناعت پیشه کند رنج او کمتر است و خود و خاندانش در آسایش و سبکباری زندگی میکنند.
۶- فرد قانع ، اسیر و مقهور جلوه های فریبنده دنیا نیست بلکه با دید وسیعش عیوب دنیا و کیفیت رفع نقایص را کاملاً شناخته مسلم است که خداوند عمل بنده ای را می پذیرد که دلش از تعلق به همه بندهای دنیوی رسته باشد و معمولاً اشخاص قانع چون به روزی اندکی که خداوند نصیبشان کرده راضیند خداوند نیز عمل اندک آنها را می پذیرد.
عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرَّضا، عَنْ أَبِيهِ (عَلَيْهِمَا السَّلام) قَالَ : رَفَعَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ﷺ قَوْمٌ فِي بَعْضِ غَزَواتِهِ فَقَالَ : مَنِ الْقَوْمِ؟ فَقَالُوا : مُؤْمِنُونَ يَا رَسُولَ اللَّهِ .
قَالَ : وَ مَا بَلَغَ مِنْ ايْمَانِكُمْ؟ قَالُوا : الصَّبْرُ عِنْدَ الْبَلاءِ، وَالشَّكْرُ عِنْدَ الرَّخَاءِ، وَ الرَّضا بِالْقَضَاءِ ، فَقَالَ رَسُولَ اللهِ ﷺ : حُلَمَاءُ عُلَمَاءُ كَادُوا مِنَ الْفِقْهِ أَنْ يَكُونُوا أَنْبِيَاءَ ، إِنْ كُنْتُمْ كَمَا تَصِفُونَ فَلَا تَنْبُوا مَا لَا تَسْكُنُونَ وَلا تَجْمَعُوا مَا لَا تَأْكُلُونَ، وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ(1) - مشكوة الانوار، فصل ۷ )
امام رضا فرمود: در یکی از جنگها جماعتی را نزد رسول خدا بردند. حضرت پرسید این مردم چه کسانی هستند؟
پاسخ دادند: گروه مؤمنین اند، ای رسول خدا.
حضرت پرسید : ایمان شما در چه مرحله ای است؟
پاسخ دادند: بردباری در وقت بلا سپاسگزاری در هنگام رسیدن نعمت و خشنودی به قضا و پیشامد الهی
حضرت فرمود: این صفاتی که برشمر دید علامات خویشتن داران اهل دانشی است. که از کثرت دانش به درجه پیامبران نزدیک شده اند. اگر واقعاً همین گونه که گفتید هستید پس از آرزوهای خود بکاهید و ساختمانی را که در آن سکونت نمی کنید نسازید و چیزی را که نمیخورید جمع نکنید و از خدایی که به سوی او بازگشت میکنید پروا نمایید.
لا يَسْلُكُ طَرِيقَ الْقَنَاعَةِ إِلَّا رَجُلانِ : إِمَّا مُعَبِّدٌ يُرِيدُ أَجْرَ الْآخِرَةِ ، أَوْ كَرِيمٌ يَتَنَزَّهُ مِنْ لِنَّامِ الناس.(1) ۱ - بحار الانوار، جلد ۷۵، ص ۳۵۷ - جامع احادیث الشيعه ، جلد ۸، ص ۴۶۵ - اعلام الدین، ص ۳۰۷ )
راه قناعت را جز دو تن نپوید
یا عابدی که پاداش آخرت طلبد یا جوانمردی که دامنش از زشتکاری فرومایگان پاک است.
دکتر اسمایلز میگوید: صرفه جویی را نباید با امساک اشتباه کرد، زیرا اقتصاد در لغت به معنای میانه روی در فقر و غنا و برزخ بین اسراف و امساک است اقتصاد شخص را وادار به گرم و احسان میکند شخص مقتصد مال را فقط برای رفع حوایج میخواهد و آن را واسطه سعادت مادی میداند برخلاف امساک کار که نفس مال را دوست میدارد و خود آن را عین سعادت می پندارد.(2) - اعتماد به نفس، ص ۱۸۶ )
دکتر «اسوت، ماردن میگوید برای خوشبخت شدن اعتدال و میانه روی لازم است. باید دائماً مراقب خود باشیم تا در راه زندگی به طرف افراط و تفریط متمایل نشویم. در داستانهای مذهبی خوانده ایم که در جهان دیگر گناهکاران از راهی عبور میکنند که از آتش سوزاننده تر از شمشیر برنده تر و از مو باریکتر و ارزانتر است راه زندگی نمونه ای از آن راه است. چون موی باریک است و اگر یک لحظه غفلت کنیم از روی آن منحرف میشویم چون شمشیر برنده است و اگر احتیاط را از دست بدهیم کارمان زار میشود چون آتش سوزنده است و یک ثانیه بی دقتی کافی است که شراره آن در خرمن هستی ما افتد، این راه خطرناکی است که ما چون گناهکاران از پیمودن آن ناچاریم و آنهایی که از پیمودن آن ناتوانند در صف زندگانی از دیگران عقب میمانند و در جهنم فلاکت جانشان به آتش ندامت می سوزد.(3) - اسرار نیکبختی، ص ۱۰۱ )
مرحوم شهید مطهری فرموده است :
گویی همیشه راه اعتدال یک خط باریک است که اندکی بی توجهی، موجب خروج از آن است. این که در آثار دینی وارد شده «صراط از مو باریکتر است، اشاره به همین نکته است که رعایت اعتدال در هرکاری سخت و دشوار است.(4) - نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر، ص ۹۳ )
156
3- انتظار از شوهر در حد توان او
بر هر زن عاقل و شایسته ، سزاوار است مخارج و مصارف و احتیاجات خود و فرزندانش را بر اساس سنجش میزان درآمد شوهر تنظیم کند و در این مورد بلند پروازی ننماید. همانطور که در تأسیس یک ساختمان نخست با فکر و برنامه به طرح ریزی و نقشه کشی پرداخته می شود و از آن پس به پیاده کردن آن طرح اقدام میکنند و هراندازه که معمار ماهرتر باشد، آن ساختمان کاملتر خواهد بود امور اقتصادی نیز چنین است تنظیم برنامه اقتصاد زندگی بر اساس محاسبه و اندازه گیری درآمد و مخارج آنقدر مهم است که نیمی از کسب و تحصیل ثروت محسوب میشود.
بی توجهی به این امر حیات اقتصادی خانواده را مختل کرده، آن را دستخوش نابسامانی های کمر شکن قرار خواهد داد.
امام رضا فرمود :
مَنْ رَضِيَ عَنِ اللَّهِ تَعَالَى بِالْقَلِيلِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ بِالْقَلِيلِ مِنَ الْعَمَلِ.»(1) - انوار البهيه ، ص ۳۴۶ )
کسی که به روزی اندک از خداوند خشنود باشد خداوند از او به عمل کم خشنود خواهد شد.
قَالَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرّضا : الْقَنَاعَةُ تَجْتَمِعُ إِلى صِيانَةِ النَّفْسِ وَ عِزَّ الْقَدْرِ وَ طَرْحِ مُؤنَةِ الاسْتِكْثَارِ وَ التَّعَبُّدِ لِأَهْلِ الدُّنْيَا.(2) ۲ - مسند الامام الرضا، جلد ۱، ص ۲۷۲ )
امام رضا فرمود : قناعت نفس آدمی را از خطا و لغزش نگاه می دارد و موجب می شود که انسان در جمع ثروت نپردازد و خود را در نزد اهل دنیا خاضع و حقیر نکند. (قناعت باعث خویشتنداری و ارجمندی و آسوده شدن از زحمت فزون خواهی و بندگی در برابر دنیاپرستان است. )
فقیه و عارف و مفسر قرآن مرحوم ملا محسن فیض کاشانی می فرماید :
اگر انسان در مسائل اقتصادی به زیر دست خود و در مسائل اخلاقی به بالاتر از خود نگاه کند . هرگز گرفتار مسائلی که نتواند جوابگوی آن باشد، نخواهد شد.(3) - محجة البيضاء ، جلد ۷، ص ۳۲۶ )
گروهی می پندارند که راه حل تمام مشکلات خانوادگی بالا بردن سطح معیشت است ولی میبینیم در برخی خانواده ها که به سطح بالای معیشت رسیده اند نه تنها مشکلات خانوادگی خود را حل نکرده اند بلکه در کلاف سردرگم بسیاری از مشکلات دیگر غلتیده اند. فراهم بودن امکانات رفاه و آسایش در زندگی نخستین مرحله در راه رسیدن به سطح درست زندگی است. آسایش و رفاه وقتی سودمند است که موجبات آسایش وجدان و سعادت قلبی و معرفت عقلی نیز تأمین شود و آدمی تنها در پرتو عمل به قوانین حیاتبخش اسلام به این هدف خواهد رسید.
قَالَ الرَّضَاءَ : مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى مَعافِيَ في بَدَنِهِ ، آمِناً في سِرْبِهِ عِنْدَهُ قُوتُ يَوْمِهِ ، فَكَأَنَّمَا حيزتْ لَهُ الدُّنْيَا (4) - جامع السعادات، جلد ۲، ص ۴۸ )
امام رضا فرمود: هر کس صبح و شام کند در حالی که تندرست و دارای امنیت و آرامش خاطر باشد و قوت روزانه خود را داشته باشد گویا که همه دنیا برای او فراهم است.
اگر زن حقیقتاً قصد سازش با شوهر داشته باشد همواره در مقام دلجویی از شوهر و به دست آوردن دا او برآمده و هیچوقت کاری نخواهد کرد که دل شریکش از او ملول و آزرده گردد، بلکه مراقب است که توقعات خود را در حد توان او محدود سازد و هرگز شوهر خود را به انجام کارهایی که در حد توان او نیست، مجبور نمیکند.(1) ۱ - البته در صورتی که مرد با وجود توانایی مالی به تهیه وسایل لازم برای رفع نیازهای ضروری و عرفی همسرش در جهات مختلف خوراک پوشاک مسکن اقدام نکند از وظایف پیشوا و متصدی امور مسلمین است که تکلیف آنان را روشن کند و در صورت لزوم به جدایی آنان حکم دهد.
من كانت عِندَهُ امْرَأَةٌ فَلَمْ يُكسها عَوْرَتها وَلَمْ يُطْعمها كان حقاً على الإمام أن يُفَرِّقَ بَيْنَهُما». (من لا يحضره الفقيه ، كتاب النكاح ، ص ۴۲۴، حدیث (۴)
هر که زن دارد ولی خوراک و پوشاکش را تأمین نمیکند وظیفه پیشوای مسلمانان است که آنها را از هم جدا کند. »)
فرد دارای بینش الهی میداند آرزوهای آدمی بسی نامحدود و گسترده است. او به هر آرزویی دست یابد در آرزوی دیگر بر رویش باز میشود به علاوه، نعمتهای مادی دارای عوارض ناگوار و مشکلات گوناگونی است و هیچ نعمت مادی خالص از ضرر و خطر یافت نمی شود ولی نعمتهای معنوی پایدارتر و جاودانه تر است.
حضرت زهرا یک چیزی که مربوط به دنیا بود از خداوند درخواست کرد و خداوند هم به او داد. اما همین که متوجه شد خداوند در مقابل آن چیز بزرگتری را در بهشت از او گرفته عرض کرد:
«بارالها! از درخواستم پشیمانم این را از من بگیر»(2) - بحار الانوار، جلد ۴۳، ص ۴۷ )
170