توحید افعالی
توحید افعالی چند گونه تقریر و بیان شده است، از جمله این که مقصود از توحید افعالی آن است که خدا در کارهایی که انجام میدهد نیازی به کمک ندارد و مستقل و یگانه است و اگر کاری به وسیله اسباب انجام میشود آن اسباب را نیز خدا می آفریند و یا این که همه تأثیرات در جهان از خداست و هر کاری کار خداست.(۱)( همان، ص ۹۵)
۱.کارهای مردم تقدیر شده است.
عن حمدان بن سليمان قال كتبت الى الرضا عل السلام اسأله عن افعال العباد امخلوقه ی ام غیر مخلوقة.
فكتب افعال العباد مقدّره في علم الله عز وجل قبل خلق العباد بالفي عام»(۲)( همان، ص ۱۰۵)
«حمدان نقل میکند که به امام رضا عل السلام نامه نوشتم که کارهای بندگان (خدا) مخلوق است یا غیر مخلوق؟ حضرت در پاسخ نوشتند کارهای بندگان (خدا) در علم خدای متعال دو هزار سال قبل از آفرینش آنها مقدر شده است.»
البته این مطلب به معنای مجبور بودن انسان نیست چرا که تقدير کارها با لحاظ اراده و اختیار بشر تقدیر شده است بنابراین انسان آزاد است که برخی مقدرات خود را با اراده و اعمال خود تغییر دهد. حدیث ذیل شاهد این مطلب است:
شخصی نقل میکند که خدمت امام رضا عل السلام در شهر مرو رسیدم و گفتم ای فرزند پیامبر از امام صادق ع السلام برای ما روایت شده که فرمودند:
«انه لاجبر ولا تفويض بل امر بين الامرين»
( در حقیقت نه مجبور بودن (مردم) درست است نه واگذاری کارها از طرف خدا بلکه کارها امر بین امرین است). معنای آن چیست؟ امام رضا عل السلام در پاسخ فرمودند هر کس گمان کند که خدا کارهای ما را انجام میدهد سپس ما را بر آنها عذاب میکند قایل به جبر شده است و کسی که گمان کند خدا امر مردم و رزق را به حجت های الهی واگذار کرده است قایل به تفویض شده است و کسی که قایل به جبر باشد کافر است و کسی که قایل به تفویض باشد مشرک است .
سپس راوی از امام عل السلام در مورد امر بین امرین می پرسد و حضرت می فرماید وجود راهی که شخص بتواند آنچه را امر شده انجام دهد و آنچه را نهی شده ترک کند.(۱)(دیدگاه اول را به فلاسفه و متکلمان و دیدگاه دوم را به عرفاء نسبت میدهند (معارف قرآن، ص ۸۰ و ۸۳)