قرآن و مناجات امام رضا علام
امام رضاء السلام قرآن ناطق بود و سرچشمه همه اخلاق و دانش و کراماتش از قرآن بود مگر قرآن خود نشانه بزرگ خداوند در میان بندگانش نیست؟
مگر پروردگار ما قرآن را برای هر کس از بندگانش که میخواهد به راه راست او رهنمون شود آسان نگردانیده است.
امام رضا السلام با تمام وجود خویش مصداق این نور الهی بود تا آنجا که در حدیث آمده که ابوذکران گفت از ابراهیم بن عباس شنیدم که می گفت: امام رضا را ندیدم مگر آنکه از چیزی که سؤال میشد او می دانست و در عصر و روزگارش کسی را ندیدم که نسبت به آنچه در زمان بود از امام داناتر باشد. مأمون از هر چیزی که از امام میپرسید امام به او پاسخ می گفت. همه پاسخ و کلام امام گزیده هایی از قرآن بود. (ر. ک زندگانی چهارده معصوم آیت الله سید محمد تقی مدرسی، ص ۷۲۰-۷۱۹)
امام با قرآن انسی بسیار و فوق العاده داشت در شرایط عادی هر روز و شب یک بار قرآن را تمام و کمال از آغاز تا پایان قرائت می کرد و در شرایط تدبر و تفکر در آیات این عمل سه روز طول میکشید و خود می فرمود: «اگر بخواهم میتوانم در کمتر از سه روز هم قرآن را ختم کنم، اما هرگز به آیه ای بر نمیخورم جز آنکه در آن آیه و اینکه درباره چه چیزی فرود آمده و در چه وقتی نازل شده، میاندیشم از این رو قرآن را هر سه روز یکبار ختم می کنم.» (ر ک شیخ مجلسی، بحار الانوار ، ج ۴۹ ، ص ۹۰-۵۱)
امام تلاوت قرآن را بسیار دوست داشت تا حدی که شبها در بسترش و در موقع خواب نیز قرآن میخواند در قرائت قرآن به صدای روشن و در ترتیل قرآن را نیکو میخواند و میگریست و به هنگامی که قرآن را با لحن و آواز ملکوتیش قرائت میکرد دیگران را می گریاند آوای امام حزین و نوایش جالب و جذاب بود.
هنگامی که در حین تلاوت به آیه ای میرسید که در آن یادی از بهشت و دوزخ بود میگریست و از خدای خویش طلب بهشت میکرد که گویی با خدای خود در حال سخن گفتن است و خطابات قرآن را چنان تلاوت می کرد که گویی خود طرف خطاب است.
اما چگونه پیشوای ما امام رضا تا به این درجه به قرآن مأنوس و پایبند بود؟ و آیا ما هم میتوانیم پیرو ایشان در این امر مهم باشیم؟ قرآن کتاب خدا است و آن کس که دلش به نور خدا پیوند نیافته است نمی تواند کتاب او را دریابد آیا مگر خداوند سبحان نفرموده است: «و ننزل من القُرآن ما هُوَ شِفَاءُ وَ رُحْمُهُ لِلْمُؤْمِنِين و لا يُزيدُ الظَّالِمِينَ إِلا خَسَاراً. و فروفرستادیم از قرآن آنچه را که شفا و رحمت است برای مؤمنان و بر ستمگران جز زیان نیفزاید. (ر. ک در مکتب عالم آل محمد، علی قائمی، ص ۱۵۴)
امام رضا السلام خدای را بزرگ داشت و او را پاس نهاد و امر خویش را به خداوند واگذار کرد و جز خداوند هر چیزی را خوار و حقیر می دانست و در راه او هر بلایی را به جان میخرید تمام اینها وسیله ای برای رسیدن امام به پروردگارش بود.(ر. ک قرآن کریم، سوره اسراء، آیه ۸۲)
امام على بن موسى السلام اهل ذکر و مناجات خدا بود. زبانش لحظه ای بیکار نبود. در مواردی بسیار از اوقات شبانه روز به درس و بحث مشغول بود و فقه و علوم محمدی را به شاگردان تدرس میکرد که این خود سمبل ذکر است. در مواردی زبانش مشغول وعظ و پند و نصیحت بود که آن نیز مصداق دیگری از ذکر بود و در آنگاه که از تدریس و تبلیغ ونصیحت فارغ میشد به ذکر خدا میپرداخت و زبانش به یاد او مترنم بود.(ر ک زندگانی چهارده معصوم (ع) آیت الله سید محمد تقی مدرسی، ص ۷۲۱)
حضرت را با خدای مناجات و راز و نیازی بود و در مناجات با خدای حالی و معنویتی داشت برخی از عبادات مناجات او این است
خداوندا اگر اطاعت تو را کردم تو را بر این نعمت و توفیقی که دادی سپاس می گویم.
و اگر نافرمانی و گناه ترا مرتکب شدم مرا در آن حجت و دلیلی نتواند بود.
من و دیگران در برابر لطف و احسان تو وامانده ایم که چگونه سپاس گفته و جبران کنیم.
الهى لَوْ أَدْخَلْتَنى نارك، لَمْ أَقُلْ أَنَّها نَارٌ، أَقُولُ أَنَّها جُنَّتَى لِأَنَّ رِضاكَ جُنَّتي، فَأَيْنَمَا أنزلتني أعرف رضاك فيه. " (ر. ک بحار الانوار، شیخ مجلسی، ج ۴۹، ص ۷۰)
خداوندا اگر تو بخواهی مرا وارد آتشت کنی نخواهم گفت آن آتش و جهنم است بلکه میگویم آن همان بهشت موعود است زیرا رضای تو برای من بهشت است هر جا تو مهمانم کنی من همان را رضا تو میدانم
و می گفت خداوندا آن کس که تو را دوست داشته باشد ذلیل نمیشود و آنکس که تو را دشمن داشته باشد هرگز عزیز نخواهد شد. خداوندا تو بزرگی و بلند جایگاهی ( ر.ک در مکتب عالم آل محمد علی قائمی، ص ۱۵۴)
حضرت در پیشگاه خداوند خضوع داشت یعنی تواضع بدنی که در قیام و قعود و رکوع و سجود خلاصه میشود در تمام موارد بر اساس ضوابط و آداب اسلامی عمل میکرد سجده های ایشان بسیار طولانی بود گاهی پیشانی برخاک داشت و زمانی صورت برخاک
امام در پیشگاه خداوند خشوع داشت حتی تواضع قلبی، ناشی از باور و یقینی قطعی به خداوند و عظمتش و به قدرت بی نهایتش و به رحمت بی نهایتش و به حسابرسی بسیار ریز و جزئیش در همه امور که این خود موجد خشیت است.
امام رضا السلام را قائم الیل و صائم النهار خوانده اند کم خواب بود و اهل دعا پر روزه بود و اهل نماز سجده هایش طولانی و همراه با ذکر و مناجات و گریه بود در ذکر او این عبادت زیاد به گوش می آمد پروردگارا مرا بیامرز و مورد رحمتم قرار بده از خطاها و لغزشهایی که درباره آن میدانی در گذر رَبِّ اغْفِرْ وَارْحُمْ و تجاوز عُما تَعْلَمُ و چه بسیار که این ذکر را در حال قنوت یا در سجده میخواند و هم در دنباله اش می فرمود: انك انت الْأَعْزَّ الأَجَلُ وَ الْكَرَمُ.
اسناد اسلامی ما امام را اهل دعا ذکر کرده اند. او علاقه وافری به دعا و نیایش داشت و در هنگام مواجه با خطر بلایا و مصائب به ذکر و دعا توسل پیدا میکرد در اسناد اسلامی آمده است که امام این دعاها را بسیار می خواند یا صاحبی فی شدتي يا وليى فى نعمتى ... أَسْأَلُكَ يا أَحْسَنُ مُنْ سئل، يا خَيْرُ من دعى، يا أَجودُ مِّنْ أَعْطى، يا خَيْرُ مُرْتَجِي، أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلَّى على محمد و آل محمد ای همدم من در سختیها و دشواریها ای ولی نعمت من ای کسی که بهترین طرف سؤالی و ای کسی که بهترین وجود مورد دعوتی ای بخشنده ترین بخشندگان ای بهترین تکیه امید و آرزو از تو می خواهم ... .. (دعایی که در قنوت نماز شب خوانده میشود.)
در دعای دیگر او آمده است که میفرمود بار خدایا بر محمد و آلش درود فرست بار خدایا ما را در آن راهی که مورد هدایت توست راهنمایی کن و ما را در راهی که خواسته عافیت توست در عافیت قرارده ما را تحت سرپرستی و ولایت خود قرار ده در آنچه که عطایمان کردی آن را مبارک گردان ما را از شر و بدبختی که در قضای تو آمده است دور و برکنار دار. زیرا این توئی که قضای خود را جاری میسازی و دیگران را در رابطه با تو حکم و قضائی نیست.
آنکس که تو عزتش بخشیده ای ذلیل کسی نتواند شد و آن را که تو دشمن داشتی عزت و ارجمندی نخواهد یافت.
و .... اللهم اهدنا فيمن هديت و عافنا فيمن عافيت و تَوَلَّني فيمن توليت .
امام در دعا به گونه ای بود که گویی خود را در پناه خدا و در امان مهر و محبتش میدید چه شبیه است دعای او به مناجات امام حسین علسلام در صبح عاشورا که با سوز و گداز با خدا داشت سخنان امام رضا سلام در دعا و مناجات به این عبارت است اللهم أنت ثقتى فى كُلِّ كَرْبٍ وَ رُجائي فِي كُلِّ شده. خداوندا تو در هر رنج و گرفتاری تکیه گاه منی، در هر سختی و مرارت امید منی در هر امری که بر من نازل و وارد شود تو را مورد اعتماد و پناه میشناسم.
چه بسیارند درد و رنجی که جان را می آزارند و راه چاره در آن اندک است و امور در آن واهی و معطل است رنج و مرارتی که در آن افراد دور و نزدیک و صدیق و دوست را دچار خزان ساخته و دشمن را مسرور و به شماتت وادار میکند خداوندا من مهمان توام و بر تو وارد شده ام شکوه اموالم را به سوی تو می آورم با رغبت و امیدی که به تو دارم از همه گسسته ام خدایا این تویی که درد و رنج را زایل کرده و در زندگانی گشایشی حاصل میکنی و آدمی را کفایت کننده و بسنده ای تو ولی و صاحب عنان هر نعمتی و صاحب و مالک هر نعمتی هستی امید امیدوارانی پروردگارا حمد بسیار تو را سزاست و قبول منت از امتنان و فضل توست. به نعمت رسانی توست که کارهای شایسته و صالح سامان می پذیرند. پروردگارا مرا از احسانت عنایتی بخش آنگونه که به احسان دیگران بی نیاز باشم. (ر٠ ک. در مکتب عالم آل محمد، علی قائمی، ص ٠١۵٧)
امام از کثرت آبروئی که در نزد خداوند داشت دعایش اجابت میشد و همچنین در سایه عزت و ارجمندیش اگر نفرینی میکرد به خطا نمی رفت.
در دوران زندگی در مدینه خشکسالی نگران کننده ای پدید آمد. مردم دچار نگرانی و پریشانی شدند از امام دعا خواستند حضرت نماز استسقاء خواند و دعا کرد و باران نازل شد در صحرای عرفات بخاطر خیانتی که برامکه مرتکب و موجب وسوسه آفرینی در هارون برای قتل امام کاظم علام شده بودند به آن خاندان نفرین کرد و فرمود دریافتم دعایم مستجاب شده است. در همان سال بود که هارون جعفر برمکی را شقه کرد پدرش را در زندان انداخت و آل تبارش از میان رفت. (ر. ک شیخ صدوق عيون في الاخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۷۲)
در مجلس مأمون از ایشان پرسیدند دلیل امامت چیست؟ امام فرمود: یکی علم و دیگری استجابت دعا. قال فِي الْعِلْم واستجابه الدعاء و می فرمود: این عهدی است از رسول خدا که خدای آن را به رسمیت پذیرفته است. (همان، ص ۲۲۵)
شک نیست که در اثر بخشی دعا پاکی و طهارت روح خود یک اصل و امام سمبل و نمونه آن است و برای این که دیگران نیز در این امر به مقاماتی رسند آنان را به طلب و مغفرت از خدا و تسبیح و تنزیه خدا و ذکر عبارت لا اله الا الله و درود بر محمد و آلش دعوت میکرد و عَلَيْكَ بِكَثْرِهِ الاسْتِغْفار و التسبيح والتهليل، و الصلوه على محمد و آله). (حليه الابرار، ج ۲، ص ۲۹۸) همچنین مردم را به حسن خلق با دیگران فرو خوردن خشم و کم گویی و پرهیز از جدال سفارش می کرد. (و حسنُ الْخُلْقِ لِمَنْ صَحِبُكَ وَ عَظُمَ الْغَيْظِ وَ قِلَّةِ الْكَلَامِ وَ إِياك و الممازاه ) (ر ک در مکتب عالم آل محمد علی قائمی، ص ۱۵۸-۱۵۷)