محدودیت در راههای درآمد

امام رضا .... و اجتناب الكبائر و هي قتل النفس التي حَرَّمَ اللهُ تعالى و أكل الربا بعد البينة... و البخس في المكيال والميزان....(عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۲۱)

والاسراف والتبذير... والخيانة ..... از شرایط ایمان است دوری از گناهان کبیره یعنی کشتن انسان - که خداوند منع کرده است و رباخواری پس از دلیل که این مورد ربا است و کم دادن و کاستن پیمانه و ترازو و اسراف و ریخت و پاش و خیانت 

در این کلام امام از گناهان کبیره سخن می گوید (یعنی گناهانی که کیفر آنها سوختن در جهنم است شیوه های درآمد نامشروع و گردآوری ثروتهای حرام نیز از کبائر شمرده شده است و برخی از این شیوه ها را همسان بدترین گناهان چون آدم کشی یاد کرده است. آری کم فروشی اسراف و ریخت و پاش خیانت درآمد از راه ربا سود پول و... در کنار قتل نفس قرار گرفته است. چه فرق نمی کند که انسان یکباره به حیات انسانی پایان دهد یا با مکیدن خون او و بریدن رگ حیات اقتصادی، وی را به کم خونی و مرگ تدریجی دچار سازد.( این موضوع مشروح تر در فصل استثمار - در علل فقر - خواهد آمد.)

اتفاق نیز که از برترین کارها شمرده شده و یکی از صور تصرف در اموال است باید در محدوده ضوابط و محدودیتهای شرعی صورت گیرد و انسان متعهد نخست باید بنگرد مالی را که می خواهد انفاق کند از راه مشروع به دست آورده است یا نه؟ اگر از راه مشروع به دست آمده است انفاق کند و گرنه انفاق در اموالی که از راههای نامشروع و دور از مقررات دین به دست آمده باشد ارزشی ندارد، بلکه باید آنها را به صاحبانش برگرداند. در قرآن به صراحت اعلام شده است.

.... أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ ....( سوره بقره (۲)، آیه ۲۶۷)

انفاق کنید از مالهای پاکی که به دست آورده اید..... و امام صادق این آیه را چنین تفسیر کرده است:

امام صادق :

.... كان القومُ قَدْ كَسَبُوا مَكاسِبَ سَوْءٍ في الجاهلية، فَلَمَّا أسلموا أرادوا أن يُخرجوها من أموالِهِمْ لِيَتَصَدَّقُوا بِهَا، فَأَبَى اللَّهُ تعالى إلا أن يُخرجوا من طيبات ما كَسَبُوا :(وافی ۲ م ۶٫ ۵۸)

مردم در جاهلیت از راههای ناهنجار و غیر مشروع اموالی به دست آورده بودند چون به اسلام گراییدند خواستند تا آن اموال را از دارائی خود انفاق کنند و آنها را صدقه دهند. خداوند این را نپذیرفت و انفاق را از درآمدهای حلال و پاک روا دانست.

(29-31)

 محدودیت سود در داد و ستد

امام رضا ال 

ربح المؤمن على أخيه ربا، إلا أن يَشْتَرِى مِنْهُ شَيئا بأكثر من مئة درهم، فَيَرْبَحَ فِيهِ قُوت يومه، او يشترى متاعا للتجارة فيربح عليه ربحا خفيفا :(بحار الانوار، ج ۱۰۳، ص ۱۰۰ مستدرك الوسائل، ج ۲، ص ۲۶۴؛ الحياة، ج ۴، ص ۱۳۲)

سود گرفتن مؤمن از برادر دینی خویش ربا است مگر اینکه چیزی را به بیش از صد در هم بخرد. در این صورت به اندازه خوراک روزانه اش سود دریافت می کند؛ یا کالایی را برای فروش بخرد در این صورت سود اندکی از او می گیرد. 

در پرتو این کلام به محدودیت اصولی دیگری می رسیم و آن محدودیت در چهارچوب سودهای تجاری و داد و ستدها است. داد و ستد و تجارت در اصل و ماهیت مباح و مجاز است و کسانی که کالایی را با کوشش و صرف وقت در اختیار مصرف کننده قرار میدهند به مصرف کننده کمک کرده اند و شایستگی مزد و پاداش و به اصطلاح مقداری سود دارند؛ لیکن این سودها باید محدود باشد و در چهارچوب قانون عدل و انصاف محدود گردد. شرایط و نوسانهای اجتماعی و اقتصادی نباید موجب گردد که در روابط تجاری و خرید و فروش پای سودهای کلان به میان آید، و نظام فاسد و ضد اجتماعی واسطه گری، بتواند در تنگناها و فشارهای اقتصادی سودهای کلان به جیب بزند و دست توده های مصرف کننده را به نام «جواز سود در معاملات تهی سازد. 

امام رضا در این سخن می فرماید: به اندازه گذران زندگی (قوت يومه) سود ببرد یا در مورد مال تجاری، سود اندک ربح خفیف داشته باشد و رشد و افزایش ناموزون و زیاد سود در معاملات تجاری نباشد.

در اقتصاد سرمایه داری سود قاعده و هدف و اصل است و جریان کالا برای سرمایه داران وسیله و ابزاری برای دستیابی به سود بیشتر است. ماهیت نظام سرمایه داری را سودهای روز افزون و درآمدهای افزایشی و زیاد تشکیل می دهد.

در اسلام، هدف اصلی توزیع سالم کالا در جامعه و رفع نیاز مردم و رعایت مصالح عمومی است.

آیه الله شهید دکتر سید محمد حسینی بهشتی می گوید:

از تتبع قسمت مهم روایاتی که از عصر پیامبر اکرم و ائمه در زمینه آداب تجارت داریم، به خوبی در می یابیم که یک کاسب دارای اخلاق اسلامی و ملتزم به مبانی اسلام، سودی که در کسب برای خود در نظر می گیرد معادل حق الزحمه ای است که عادلانه باشد؛ ولی کاسبی که علاوه بر این بخواهد اصل سرمایه او که از نظر اقتصادی عقیم و نازا است برای او معجزه کند و فرزند داشته باشد فرد غیر منصفی است و در این زمینه در معیارهای اسلامی تردیدی نیست... ما از آیه «أحل الله البيع و حَرَّمَ الربا» تا حد سود معقول حق الزحمه فروشنده را می فهمیم و بیش از این از نظر ماهیت اقتصادی نوعی ظلم است و هیچگونه تفاوتی با ریا ندارد.(اقتصاد اسلامی، ص ص ۶۰ - ۶۲ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۲)

آیت الله شهید سید محمد باقر صدر نیز می گوید:

 این منع قاطع امام در عهد نامه مالک اشتر از احتکار به معنای خواست شدید اسلام نسبت به از میان بردن سودهایی است که بر اساس قیمتهای ساختگی استوار است و در جریان احتکار سرمایه داری پدید می آید. سود پاک (مشروع) سودی است که از راه بهای واقعی مبادله کالا به دست می آید و این قیمتی است که بر اساس سود کالا و مقدار قدرت طبیعی و خارجی آن به دست می آید با دور افکندن جریان کمیابی ساختگی که سرمایه داران و بازرگانان محتکر با تسلط بر جریان عرضه و تقاضا آن را ایجاد می کنند. (الاسلام يقود الحياة، ص ص ۴۹ - ۵۰ وزارة الارشاد الاسلامي)

نیز ایشان در کتاب گرانقدر اقتصادنا» در این زمینه تحلیلهای ارزنده ای دارد که فرازهایی از آن را در اینجا می آوریم.

بدینسان، فروش برای خرید برای برطرف کردن نیازها  به فروش برای انباشتن پول تحول یافت. (اقتصادنا، ج ۱، ص ۳۶۹، بیروت، دارالتعارف ترجمه فارسی، ج ۱، ص ۲۵۱))

کلام امام رضا از قرآن گرفته شده است. قرآن درباره تجویز سودهای تجاری چنین گفته است:

الا تأكلوا أموالكم بينكم بالباطل إلا أن تَكُونَ تِجَارَةً عَن تراض منكم و لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكم......(سوره نساء (۴)، آیه ۲۹)

اموالتان را در بین خود بناحق مخورید، مگر داد و ستدی باشد با رضایت شما خریدار و فروشنده و خودهاتان را مکشید.....

در این آیه رضایت خریدار و فروشنده شرط شده است و در صورت گرانفروشی و سودهای زیاد، رضایت خریدار حتما وجود ندارد. 

در آغاز فصل «اصل محدودیت»، سخنی از امام رضا آوردیم که اگر کنترل و محدودیتی در کارهای اقتصادی و غیر اقتصادی انسانها نباشد جامعه به تباهی کشیده می شود و همگان به فساد دچار می گردند. از نمونه های مهم و روشن محدودیت و نظارت در کارهای اقتصادی افراد و اجتماعات کنترل سود در معاملات است.

امام علی ال

... وَلْيَكُن البيع بيعا سمحا، بِمَوازِينَ عَدْلٍ، وَ أَسْعار لا تُجْحف بالفريقين، مِنَ البائع و الْمُبْتاع ....(نهج البلاغه ٫ ۱۰۱۸)

معامله باید سهل و آسان و با میزان عدالت انجام شود و با نرخهایی صورت گیرد که به هیچیک از خریدار و فروشنده اجحاف نشود.

این حدیث معیار اصلی در حدیث امام رضا را بازگو می کند که باید در مبادله ربح حفیف باشد، و اجحافی به هیچیک از خریدار و فروشنده نشود. «بیع سمح و آسان و از روی موازین عدالت و نرخ مناسب که در کلام امام علی آمده است معنای ربح حفیف» در کلام امام رضا را روشن می ساز

(33-37)