سیره قرآنی امام رضا

محمد جواد مروجی طبسی

قرآن کریم کتاب آسمانی وحی منزل، کلام خدا و راهنمای مؤمنان است.

این کتاب آنقدر با عظمت و ارزشمند است که آخرین پیامبر عهده دار تفسیر و تبیین آن شد و پس از وی اهل بیت که عدل قرآن معرفی شده اند عهده دار چنین امر مهمی شدند.

امام رضا که یکی از همان مفسران واقعی قرآن بود در طول زندگی پر برکتش عنایت بسیار ویژه ای به این راهنمای بزرگ داشته و علاوه بر استفاده ای که در بعد شخصی و فردی از آن داشته در ابعاد دیگر نیز بهرههای فراوانی از این کتاب گرفته و به دیگران انتقال داده است. 

این نوشتار به ترسیم گوشه ای از سیمای قرآنی آن بزرگوار می پردازد. عشق فراوان امام رضا به کتاب خدا او را بر آن داشت تا نخست در زندگی فردی اش از آن بهره ببرد نه زمان برای او مطرح بود و نه روز و شب که موارد زیر بهترین گواه این مدعا است.

هر سه روز یکبار ختم قرآن

ابو ذكوان عشق زائد الوصف امام رضا به قرآن کریم را چنین توصیف کرده است

حضرت هر سه روز یک بار قرآن را ختم میکرد و آنگاه می فرمود اگر میخواستم زودتر از سه روز آن را به پایان برسانم میتوانستم اما نخواستم چنین کنم زیرا در موقع تلاوت به هر آیه که میرسیدم در آن فکر و اندیشه میکردم که درباره چه چیزی و چه زمانی نازل شده است. بدین جهت در هر سه روز یک بار قرآن را به پایان میرسانم .(امالی صدوق صفحه ۶۶۰ - بحار الانوار، جلد ۴۹ ، صفحه ۹۰)

قرائت قرآن در بستر خواب

 عشق فراوان امام رضا به این کتاب آسمانی او را بر این داشت تا علاوه بر روز در شب نیز قرآن بخواند و حتی آیات زیادی را در آستانه خواب و در رختخواب تلاوت میکرد.

 رجاء بن ابي الضحاک که گزارشی از سفر امام داده چنین می گوید:

امام به هنگام خواب در رختخواب خویش فراوان قرآن میخواند و هر گاه به آیه ای میرسید که در آن یادی از بهشت یا جهنم آمده بود گریه میکرد و از خداوند بهشت را درخواست مینموده و از آتش جهنم به او پناه میبرد.(عيون اخبار الرضا، جلد ۲ ، صفحه ۱۸۲ - بحار الانوار، جلد ۴۹ ، صفحه ۹۴)

هزار ختم قرآن در یک پیراهن

شیخ طوسی در کتاب امالی به سند خود از علی بن علی برادر دعبل خزاعی نقل کرده که در سال ۱۹۸ ه. ق همراه برادرم دعبل خدمت امام رضا رسیدیم و تا پایان سال ۲۰۰ ه. ق در محضرش اقامت داشتیم و سپس به قم رفتیم. بعد از آنکه امام رضا به برادرم دعبل پیراهن پشمینه سبز رنگی به همراه انگشتری که نگینش عقیق بود هدیه کرد، همچنین به او درهم هایی که نام آن حضرت بر آن نقش بسته بود، مرحمت نمود و به او فرمود: ای دعبل به قم برو که در آنجا سود و بهره خواهی یافت و به او یادآور شد از این پیراهن به خوبی محافظت کن که من در این پیراهن هزار شب هزار رکعت نماز خوانده ام و هزار مرتبه قرآن را در آن ختم کرده ام.(امالی شیخ طوسی، صفحه ۳۵۹ - بحار الانوار، جلد ۴۹ ، صفحه ۲۳۸ .)

قرائت سور گوناگون در نماز

امام رضا در نمازهای واجب و مستحب در شب و روز از سوره های متنوع و گوناگونی استفاده می نمود و قرائت میکرد. رجاء بن ابی الضحاک که در سفر امام از مدینه تا مرو همراه آن حضرت بوده در گزارشی مفصل به این مساله اشاره کرده است

امام رضا در اول ظهر شش رکعت نماز مستحبى می خواند که پس از سوره حمد سوره های یا ايها الكافرون و قل هو الله احد را میخواند و در دو رکعتی که پس از نماز جعفر طيار میخواند از سوره های ملک و هل اتی استفاده میکرد و همچنین در رکعت وتر سوره های قل اعوذ برب الفلق و قل اعوذ برب الناس را تلاوت میکرد.

و در نمازهای واجب خود پس از سوره حمد از سوره های انا انزلناه في ليلة القدر و همچنین در ظهر جمعه سوره جمعه و سوره منافقین و در نمار عشاء در شب جمعه سوره سبح و در نماز صبح روز دوشنبه و پنج شنبه در رکعت دوم پس از حمد سوره غاشیه را تلاوت میفرمود(بحار الانوار، جلد ۴۹ ، صفحه ۹۴)

اذکار امام پس از تلاوت برخی سوره ها

محدثان و راویان حدیث نقل کرده اند که امام رضا پس از تلاوت برخی آیات قرآنی و یا در پایان برخی سوره های قرآن به طور آهسته یا بلند جملاتی را بر زبان جاری میکردند که برخی از آنها را رجاء بن ابی الضحاک برای ما نقل کرده است.

وی میگوید امام رضا در تمام نمازهای خود در شبانه روز بسم الله الرحمن الرحيم را بلند میگفت و هرگاه آیه قل هو الله احد را تلاوت میکرد پس از آن آهسته می گفت: الله احد و هرگاه سوره توحید را به پایان می رساند سه مرتبه می فرمود: كذلك الله ربنا.

و اگر سوره جحد را میخواند آهسته می فرمود یا ایها الكافرون و وقتی از تلاوت سوره فارغ میشد می فرمود: ربی

الله و ديني الاسلام.

و هرگاه سوره والتين والزيتون را تلاوت میکرد در پایان می فرمود: بلى و انا على ذلك من الشاهدين و هرگاه سوره لا اقسم بيوم القيامه را تلاوت میکرد در پایان می فرمود: سبحانك اللهم بلی و به هنگام تلاوت سوره جمعه می فرمود: قل ما عند الله خير من اللهو و من التجارة للذين اتقوا و الله خير الرازقين.

و هرگاه از سوره حمد فارغ میشد میفرمود: الحمد لله رب العالمین و اگر سوره سبح اسم ربک الاعلی و نیز اگر به آیه یا ايها الذين آمنوا می رسید آهسته میفرمود: لبیک اللهم.

تکیه گاه کلام امام رضا

امام رضا در تمام زمینه ها و مسائل دینی و علمی و عقیدتی و فقهی از این کتاب آسمانی و این منبع پر فیض الهی کاملا بهره میبرد و در هر سخن یا بیان به کلام الله مجید تکیه می فرمود.

صدوق در امالی از ابو ذکوان از ابراهیم بن أبي العباس نقل کرده که میگفت ندیدم چیزی را از امام رضا بپرسند که جوابش را نداند بلکه جواب همه چیز را میدانست و نیز داناتر از او به زمان خویش را هرگز مشاهده نکردم.

 مأمون پیوسته با پرسشهای گوناگون خود امام را می آزمود. اما ایشان به همه پرسشهای وی جواب میداد تمام گفته های امام رضا و پاسخهای وی برگرفته از قرآن کریم بود. ( امالی صدوق صفحه ۶۶۰ - بحار الانوار، جلد ۴۹، صفحه ۹۰ )

قرآن در زندگی امام رضا

قرآن کریم در بین مسلمانان آنقدر رفیع است که هیچ کس نمیتواند در برابر آن بی اهمیت باشد چه رسد به مقام منيع امامت که خود حافظ دین و حامی کتاب خداست.

امام رضا در ابعاد گوناگون از جمله بعد اجتماعی به رهنمودهای قرآن عنایت داشته اند حضرت از آحاد ملت اسلامی خواسته تا اهمیت بیشتری به قرآن کریم داده و موارد زیر را در زندگی خود اعمال کنند.( امالی صدوق صفحه ۶۶۰ - بحار الانوار، جلد ۴۹، صفحه ۹۰)

اهتمام به قرآن

امام رضا با سفارش به یاران خود از جمله ریان به وی فرمود: كلام الله لا تجاوزه و لا تطلبوا الهدى في غيره فتظلوا قرآن سخن خداست از مرز او تجاوز نکنید و هدایت را جز در پرتو قرآن نجویید و در غیر این صورت گمراه خواهید شد.(همان صفحه ۳۲۶)

تلاوت کتاب خدا

شیخ صدوق در کتاب عيون اخبار الرضا به سند خود از حضرت امام رضا از پدران خود از رسول خدا نقل کرده که پیامبر فرمود شش چیز از مروّت و جوانمردی است سه کار در حضر و سه نوع رفتار در سفر اما در وطن اول تلاوت كلام الله مجید و دوم آباد کردن مساجد و سوم، اتحاد

برادران در خدمت به جامعه و اما آن سه امر که در سفر است اول زاد و توشه را بی دریغ در اختیار همسفران گذاشتن و دوم حسن خلق و سوم مزاح و شوخی بدون آمیختن با هیبت.(قرآن در احادیث اسلامی صفحه ۵۹)

قرائت قرآن با صوت و ترتیل

قرآن زیبا است و هر چه به زیباییش کمک کند بسیار پسندیده است. از جمله اینکه قرآن را باید با صدای رسا و صوت حسن قرائت نمود. امام رضا از پدرانش از رسول خدا نقل میکند حسنوا القرآن باصواتكم فان الصوت الحسن يزيد القرآن حسنا، قرآن را با صوت نیکو زینت دهید زیرا که صدای نیکو بر زیبایی قرآن می افزاید.(عيون اخبار الرضا، جلد ۲ ، صفحه ۶۹)

 قرائت قرآن در ماه رمضان 

محدث نوری از کتاب فقه الرضا در باب روزه آورده است که امام رضا الله فرمود و اكثر في هذا الشهر مبارك من قراءة قرآن و الصلاة على رسول الله در این ماه شریف قرآن زیاد بخوان و فراوان بر رسول خدا صلوات و دورد بفرست.(مستدرک الوسائل، جلد ۱ ، صفحه ۲۹۴)

 همچنین از پدران خود از علی از رسول خدا نقل میکند که فرمود: من تلافيه شهر رمضان آيه من القرآن، كان له مثل أجر من ختم القرآن في غيره من الشهور، کسی که یک آیه از قرآن در ماه رمضان بخواند یک ختم قرآن است در ماههای دیگر(فضائل الأشهر الثلاثه، صفحه ۷۷)

ختم قرآن در مکه مکرمه

علامه محدث نوری در کتاب مستدرک آورده که در برخی از نسخه های فقه رضوی از امام رضا آمده است که فرمود: فان قدرت أن لا تخرج من مكه حتى تختم القرآن فافعل فانه يستحب، اگر میتوانی از مکه خارج نشوی تا قرآن را در آنجا ختم کنی این کار را انجام بده زیرا بسیار شایسته است. و این کار یکی از مستحبات می باشد.(مستدرک الوسائل، جلد ۱ ، صفحه ۲۹۴)

رهنمودهای اخلاقی

امام رضا با الهام از کتاب خدا درسهای اخلاقی خود را برای جامعه اسلام به ویژه به منتسبان به اهل بیت بیان می فرمود. امام با بیان آیات مربوطه به دیگران گوشزد میکرد که هرگز انتساب به پیامبر یا امام بدون توجه به عمل و پیروی از خدا باعث نجات انسان نخواهد بود. فریب برخی از گفتارها را نخورده و راه صلاح را در پیش گیرند.

تصحیح نظر زید ابن موسی از استنباط غلط

صدوق در عیون به سند خود از یاسر خادم نقل کرده در زمانی که امام رضا در خراسان بود برادرش زید بن موسی در مدینه شورش کرد و دست به آتش سوزی و ویرانی و کشتار زد بدین جهت او را «زید النار» می گفتند.

 مأمون عباسی دستور جلب او را صادر کرده بدین جهت زید را اسیر و به سوی مأمون بردند. مأمون گفت زید را به نزد امام رضا ببرند. یاسر گوید وقتی زید را به نزد امام وارد کردند حضرت به او فرمود: ای زید آیا گفتار فرومایگان اهل كوفه تو را فریب داده که فاطمه دامان خود را پاک نگه داشت پس خداوند آتش را بر ذریه اش حرام کرد.

 خیر چنین نیست این گفتار فقط درباره امام حسن و امام حسین است پس اگر در خود میبینی که گناه کنی و به سوی بهشت وارد شوی و پدرت) موسی بن جعفر خدا را اطاعت کند و داخل بهشت شود پس تو نزد خداوند عزیرتر هستی بدانکه هیچ کس به آنچه که نزد خداوند است نمی رسد مگر به اطاعت و پیروی از ذات حق و اگر چنین گمان کرده ای که با گناه و معصیت میتوانی به آنها برسی زهی خیال باطل و سخت در اشتباه هستی .

زید گفت من برادر تو و فرزند پدرت هستم؟!

امام رضا فرمود تا زمانی برادر من میباشی که از خداوند اطاعت و فرمان ببری بدان که نوح پیامبر فرمود: (رب ان ابنى من اهلى و ان وعدك الحق و انت احكم الحاكمين. فقال الله عز وجل: يا نوح انه ليس من اهلك انه عمل غير صالح)(سوره هود، آیه ۴۴)

پروردگارا! پسرم از خاندان من است و وعده تو در مورد نجات خاندانم حق است و تو از همه حکم کنندگان برتری خداوند فرمود: ای نوح او از اهل تو نیست او عمل غير صالح است.

پس خداوند فرزند نوح را به دلیل گناه و معصیت از خاندان نوح بیرون شمرد.(عیون اخبار الرضا، جلد ۲ ، صفحه ۲۳۴)

. دقت در عمل به قرآن

محمد بن يحيى بن ابی عباد از عموی خود نقل کرده که از امام رضا چند بیت شعری شنیدم با اینکه سروده ها بسیار

کم بود. آن حضرت فرمود: كلنا تأمل مدا في الاجل و المنايا من آفات الاجل لا تغرنك اباطيل المنى والزم القصد و دع عنك العلل انما الدنيا كظل زائل حل فيها راكب ثم رحل همه ما مردم آرزوی طول عمر را داریم در حالی که مرگ آفت های آرزوها میباشد پس آرزوهای باطل تو را فریب ندهند و مواظب پیمودن راه باش و بهانه جویی ها را کنار بگذار بدان که دنیا همانند سایه از بین رفتنی است همانند سواری است که برای لحظاتی توقف کند و سپس آنجا را ترک گوید.

گوید عرض کردم خداوند شما را عزیز بدارد این اشعار از کیست؟

امام فرمود سروده یکی از شما عراقیان است.

عرض کردم این اشعار را از زبان ابو العتاهيه(نام این سراینده و شاعر ابو اسحاق اسماعیل بن ابی القاسم بن سوید، شاعر معروفی است.) شنیدم. حضرت فرمود: نامش را بگو و این لقب را بر زبان جاری نکن خداوند می فرماید: و لا تنابزوا بالالقاب(سوره حجرات ٫ ۱۱) با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید.

شاید این مرد از این لقب خوشش نیاید.(منتهى الامال، جلد ۲ ، صفحه ۲۸۰ - بحار الانوار، جلد ۴۱ ، صفحه ۱۰۷)

معروف این است که ابوالعتاهیه به مرد گمراه و کم عقل و احمق میگویند و مقصود امام این بود که اکتفا به نام شاعر و سراینده کن و هرگز از لقب کسی که کراهت دارد استفاده نکن چون مصداق فرمایش خدا که میفرماید با القاب زشت یکدیگر را یاد نکنید خواهی بود.