شکر (بهره برداری درست از نعمتها)

امام رضا

إن صاحب النعمة على خطر أنه يجب عليه حقوق الله فيها؛ والله إنه لتكون على النعم من الله - عز وجل - فما أزال منها على وجَل ... حتى أخرج من الحقوق التي تَجبُ الله عَلَى فيها ... فقُلتُ: جعلت فداك أنت في قدرك تخاف هذا؟ قال: نعم فأحمد ربي على ما مَنَّ به عَلَى : (کافی، ج ۳، ص ۵۰۳)

 صاحب نعمت در خطر است چون حقوقی خدایی در آن نعمتها واجب گردیده است. به خدا سوگند که نعمتهایی از خداوند به من میرسد و من همواره از آن بیمناکم.... تا حقوق واجب الهی آن را ادا کنم راوی حدیث می گوید گفتم فدایت شوم تو با مقامی که داری از این امر هراسناکی؟ امام گفت: آری و خدای را بر اینکه مرا نسبت به ادای تکلیف حساس کرده است سپاس می گزارم.

 شکر با توجه به مفهوم حقیقی آن، محدودیتی اصولی و هدفدار را در اموال موجب میگردد. اموال و کالاها حتی آنها که مصنوع انسان است مصنوع خداوند است و در حقیقت از خدا است - چنان که در بخش «مالکیت حقیقی روشن گشت - در بخش آغازین کتاب خواندیم که انسان اجازه بهره برداری از نعمتها را دارد و مالک مجازی و استخلافی است. این نوع مالکیت رعایت هدف و غرض مالک حقیقی را در کلیه تصرفات لازم می سازد و همین رعایت، سپاسگزاری و شکر است. رعایت دقیق و قاطع حدود و مقرراتی که مالک حقیقی اموال گذارده است وظیفه انسانها است که اجازه یافتند تا از آنها بهره برداری کنند؛ زیرا رضایت مالک حقیقی برای وکیل و نایب در تصرف ضروری است. از اینرو میتوان گفت که حقیقت «شکر»، همان رعایت بالاترین و دقیق ترین مقررات و محدودیتهاست در اموال که موجب رضایت واقعی بخشنده آنها می گردد. چگونگی بهره برداری و حدود و مقررات آن در آیات قرآن و تعالیم اسلامی و رضوی آمده است که بهره برداری باید به اندازه و دور از اسراف باشد. این نوع مصرف مورد رضایت بخشنده اموال و مواد است و تحصیل این رضایت شکر است.

همچنین برای تحقق شکر در عمل باید هدف اصلی از آفرینش نعمتها منظور گردد هدف از خلقت نعمتها بهره برداری همگان و رفع نیاز نیازمندان است، چنان که در قرآن کریم آمده است.

امتاعا لكم ولأنعامكم "(سوره نازعات (۷۹)، آیه ۳۳) کالایی است برای شما و چهار پایان شما و رزقا للعباد (سوره ق (۵۰)، آیه ۱۱) روزی است برای بندگان و.... جمع و احتکار و اسراف و شادخواری و اتلاف نعمتها بر خلاف غرض اصلی آفرینش آنهاست. فقیه و عالم بزرگ ملا محمد مهدی نراقی می گوید ..... کسی که از هر چیز بدانگونه که هدف و منظور از آفرینش آن است بهره برداری کند نعمت خدای را شکر گزارده است. و اگر چیزی را بگونه ای مصرف کرد که به هدف و مقصود از آن رهنمون نشد یا در جهتی که برای آن آفریده شده است نبود، نعمت خدا را ناسپاسی کرده است ..... (جامع السعادات، ج ۳، ص ص ۱۹۵ و ۱۹۷، چاپ چهارم، دار النعمان، نجف اشرف)

..... همچنین فلسفه آفرینش خوراکیها تغذیه است، پس شایسته نیست که از این جهت منحرف شود و در دست برخی محدود گردد؛ بلکه لازم است از دست بی نیاز بگیرند و به نیازمند بدهند از اینرو در تعالیم دین احتکار و ربا در معاملات خوراکی ممنوع گشته است، چون این امر موجب می گردد تا هدف و مقصود از خلقت خوراکیها منظور نگردد. (همان)

در سخن دیگری که از امام رضا رسیده است، اهمیت شکر نعمت و موضوع و معنای آن بخوبی روشن میشود

امام رضا 

وَاعْلَمُوا أَنَّكُم لَا تَشْكُرُونَ الله تعالى بشي بَعْدَ الايمان بالله و بعد الاعتراف بحقوق اولياء الله من آل محمد، أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ مُعَاوَنَتِكُمْ لِإِخْوانِكُمُ المؤمنينَ، عَلَى دُنْيَاهُمُ الَّتِي هِيَ مَعْبَرٌ لَهُمْ إِلَى جِنانِ رَبِّهِمْ....

قيلَ يا رَسُولَ اللهُ هَلَكَ فُلانٌ، يَعْمَلُ مِنَ الذُّنوبِ كَيْتَ و كَيْتَ. فَقالَ رسولُ الله ﷺ بَلْ قَدْ نَجِي وَلَا يَخْتِمُ اللَّهُ عَمَلَهُ الا بالحُسْنى، سَيَمْحُو اللَّهُ عَنْهُ السَّيِّئَاتِ وَ يُبَدِّلُهَا مِنْ حَسَنَاتٍ إِنَّهُ يَمُرُ مَرَّةٍ في طريق عَرَضَ لَهُ مُؤمِنٌ قَدِ انْكَشَفَ عَوْرَتُهُ وَهُوَ لا يَشْعُرُ ، فَسَتَرَها عَلَيْهِ وَلَمْ يُخْبِرْهُ بِها مَخَافَةً أن يَخْجَل ....(عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۶۹ مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۹۵)

بدانید که پس از ایمان به خدا و پذیرش حقوق اولیای او از آل محمد ، سپاسگزاریی محبوبتر نزد خداوند از یاری رسانی به برادران مؤمن نیست یاری رسانی به زندگی دنیای آنان که راهی است برای رسیدن ایشان به بهشت کسانی که چنین یاریی برسانند از ویژگان درگاه الهی اند. پیامبر در این باره سخنی گفته است که اگر نیک در آن دقت شود و بدان عمل کنند شایسته نیست کسی از این فیض الهی خود را محروم سازد.

به پیامبر گفتند فلانی هلاک گردید چون گناهانی چنین و چنان مرتکب میشود پیامبر فرمود بلکه او نجات یافت و خداوند عمل او را به نیکی به پایان خواهد رساند. خداوند گناهان او را پاک خواهد ساخت و به حسنات تبدیل خواهد کرد؛ زیرا که او گهگاهی از راهی می گذرد و مؤمنی را میبیند که برخی از اندام او که باید پوشیده باشد آشکار شده است و خود او نمی داند آن را می پوشاند و به او چیزی نمیگوید تا مبادا شرمگین شود.... 

در این کلام امام اهمیت رعایت حقوق انسانها در مواهب خدایی با سبکی قاطع بیان شده است و شکر نعمت - پس از ایمان به خدا و گردن نهادن به حقوق اولیای خدا -کمک رسانی و دستگیری نیازمندان معرفی گشته است.