٢٥- جبر و اختیار

سَأَلْتُهُ فَقُلْتُ اللَّهُ فَوَّضَ الْأَمْرَ إِلَى الْعِبَادِ قَالَ اللَّهُ أَعَزُّ مِنْ ذَلِكَ قُلْتُ فَأَجْبَرَهُمْ عَلَى الْمَعَاصِي قَالَ اللَّهُ أَعْدَلُ وَ أَحْكَمُ مِنْ ذَلِكَ ثُمَّ قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَا ابْنَ آدَمَ أَنَا أُولَى بِحَسَنَاتِكَ مِنْكَ وَ أَنْتَ أَولَى بِسَيِّئَاتِكَ مِنِّي عَمِلْتَ الْمَعَاصِيَ بِقُوَّتِيَ الَّتِي جَعَلْتُهَا فِيكَ.(1. التوحيد، ص ۳۶۲، باب ۵۹ )

حسن بن على الوشاء نقل میکند که از امام رضا (ع) پرسیدم آیا خداوند امور را به بندگان واگذار نموده است؟ ایشان پاسخ دادند: خداوند قدرتمندتر از این است پرسیدم آیا آنها را به گناه مجبور میکند؟ فرمودند: خداوند عادل تر و حکیم تر از این است خداوند فرمود ای آدمی زادگان من به خوبی های شما سزاوارتر هستم و شما به گناه خود سزاوارتر هستید. شما به وسیله قدرت و اراده ای که من به شما داده ام گناه میکنید.

وَ قَالَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ رُوى لَنَا عَن الصَّادِقِ (ع) أَنَّهُ قَالَ لَا جَبْرَ وَ لَا تفويض بَلْ أَمْرٌ بَيْنَ أَمْرَيْنِ فَمَا مَعْنَاهُ قَالَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ فَوَّضَ أَمْرَ الْخَلْقِ وَ الرِّزْقِ إِلَى عِبَادِهِ فَقَدْ قَالَ بالتَّفْويض قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ الْقَائِلُ بِهِ مُشْرِكٌ فَقَالَ نَعَمْ وَ مَنْ قَالَ بِالْجَبْرِ فَقَدْ ظَلَمَ اللَّهَ تَعَالَى فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا أَمْرُ بَيْنَ أَمْرَيْنِ فَقَالَ وُجُودُ السَّبِيلِ إِلَى إِثْيَانِ مَا أُمِرُوا بِهِ وَ تَرَى مَا نُهُوا عَنْهُ (1. بحار الأنوار، ج ۷۵، ص ۳۵۴ )

بعضی از اصحاب امام رضا (ع) خطاب به ایشان پرسیدند: از امام صادق (ع) روایت شده که نه جبر است و نه تفویض بلکه چیزی بین این دو است. معنای این سخن چیست؟ حضرت فرمود برخی تصور میکنند که خداوند امور مربوط به خلق و رزق مردم را به بندگان خود واگذار کرده است. این افراد معتقد به تفویض هستند راوی میپرسد ای فرزند رسول خدا (ص) آیا چنین اعتقادی شرک است؟ حضرت پاسخ داد آری. سپس فرمود: برخی هم معتقد به جبر هستند باور به جبر ظلم به خداست. راوی می پرسد پس امر بین این دو چیست؟ فرمود آزادی بر انجام آنچه دستور داده و قدرت ترک آنچه نهی فرموده است.

یکی از اندیشه های رایج عصر امام رضا (ع) اندیشه گروهی به نام «معتزله» بود. آنها در مورد اراده انسان قائل به تفویض بودند. به این معنا که میگفتند اراده خدا در همه امور به طور مطلق جاری است ولی در مورد انسان اراده خداوند جاری نیست بلکه خداوند امور مربوط به انسان را به خود او واگذار کرده است و خداوند در امور مربوط به بشر دخالتی ندارد.

لازمه این سخن این است که بشر دارای اختیار مطلق است به طوری که خداوند نیز قادر به دخالت در امور وی نیست نقد امام(ع) به این نگرش این است که خداوند قدرتمندتر از آن است که نتواند در امور بشر دخالت کند، ولی دخالت خداوند در امور بشر نیز به گونه ای نیست که او را مجبور به کاری مثل ثواب یا گناه کند چون خدا عادل تر از آن است که انسان را مجبور به گناه بکند و بعد او را مجازات نماید. هر چه خیر است از خداوند است چون خداوند آفریننده همه خوبیهاست. خدا اراده انسان را نیز خود آفریده است و او را به خوبی ها، فرمان داده است. بنابراین هنگامی که انسانی عمل خیر انجام میدهد، از همه امکانات الهی برای رسیدن به خیر بهره برده است. خداوند با وجودی که اراده را در انسان ایجاد کرده است ولی انسان را از عمل به شر نهی فرموده است. پس این خود انسان است که بدی را بر میگزیند و آن را اراده می کند. خداوند نه تنها او را مجبور به این کار نکرده است بلکه از آن فعل نادرست نهی نیز نموده است.

٢٦- باور به جبر

مَنْ قَالَ بِالْجَبْرِ فَلَا تُعْطُوهُ مِنَ الزَّكَاةَ وَ لَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً . (1. التوحيد، ص ۳۶۲، باب ۵۹ )

به هر کس که معتقد به جبر باشد زکات ندهید و شهادت او را نپذیرید.

دوری کردن از کسانی که به جبر اعتقاد دارند به این دلیل است که لازمه اعتقاد به جبر، ظالم دانستن خداوند است. اگر خداوند عده ای از افراد را، بدون هیچ دلیلی مجبور به خوبی کند و به دلیل کار خوب اجباری که خود آنها در انجام آن هیچ نقشی نداشته اند آنها را به بهشت ببرد و عده ای دیگر را بدون هیچ دلیلی مجبور به بدی کند و به دلیل کار بد اجباری که خود آنها در انجام آن هیچ نقشی نداشته اند آنها را به جهنم ببرد، این خدا نمی تواند خدای عادلی باشد. انسانی که به خدای ظالم باور کند و چنین خدایی را بپرستد خدا را نمی پرستد ظلم را میپرسند چنین خدایی خدای اسلام و قرآن نیست خداوند فرموده است من حتی به اندازه ذره ای به هیچ کس ظلم نخواهم کرد.

ص47