امروزه یکی از موضوعات بسیار مهمی که در امتداد گفتمان مذاهب اسلامی مطرح میشود ، موضوع صحابه است ؛ به گونه ای که اهمیت و حساسیت این بحث برای پیروان مکتب خلافت ) اهل سنت ) ، به مثابه بحث عصمت برای امامیه میباشد(1).(در خصوص بحث عدالت صحابه و نقد این نظریه نک الصحابی و عدالته علامه سید مرتضی عسکری مجموعه گفتمانهای مذاهب اسلامی، دکتر محمد تقی فخلعی) نکته قابل توجه در این نوشتار این است که در میان احادیث امام رضا (ع) نیز به این موضوع توجه شده و آن امام بزرگوار به شبهه ای که در این موضوع وارد شده ، پاسخ فرموده اند.

در این خصوص، یکی از مستندات نظریه عدالت صحابه ، حدیث أصحابي كالنجوم بأيهم اقتديتم اهتديتم(1)»(این حدیث از اشکالات عدیده ای برخوردار است به گونه ای که حتی حدیث پژوهان اهل سنت را واداشته تا آن جا که میتوانند در مورد ضعف آن با قاطعیت اظهار نظر کنند . ) در این خصوص نک: مجموعه گفتمانهای مذاهب اسلامی ، دکتر محمد تقی فخلعی ، ص ۲۷۲ - ۲۷۵) این نکته را نیز باید افزود که حدیث مزبور در هیچ یک از منابع حدیث معتبر اهل سنت اعم از صحیحین و دیگر صحاح و سنن و مسانید نیامده است.) می باشد که از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است و در آن رسول خدا (ص) بیان می فرمایند که اصحاب من مانند ستارگان هستند از هر کدام پیروی کنید هدایت یافته اید. شخصی درباره مدلول این حدیث ، از امام رضا (ع) پرسش نمود . آن حضرت فرمودند: این درست است(2)؛(گرچه گروهی از حدیث پژوهان و رجالیان شیعه و اهل سنت ، اشکالات عدیده ای را بر سند و متن حدیث «اصحابی کالنجوم ... » وارد نموده اند از جمله اشکالات متنی و محتوایی ، آن که متن حدیث ، صدور آن از معصوم را تکذیب می کند چرا که به تحقیق همه ستارگان آسمان به کار هدایت انسانها در خشکی و دریا نمی آیند بلکه تنها از ستارگان معینی برای یافتن راه استفاده میشود چنان که این معنی از آیه شریفه « و علامات و بالنجم هم يهتدون » ( نمل ٫ ۱۶ ) نیز فهمیده می شود . ( در خصوص اشکالات وارده بر این حدیث نک: مجموعه گفتمانهای مذاهب اسلامی ، ص ۲۷۲ - ۲۷۵ ) - البته باید گفت در حدیث امام رضا (ع) نیز به این اشکال محتوایی اشاره شده و ایشان با فرض پذیرش حدیث و صحت آن ، به سؤال پرسشگر پاسخ فرموده اند .) اما منظور ، آن اصحابی است که پس از پیامبر (ص) ، چیزی را تبدیل و تغییر نداده باشند .

سائل سؤال میکند؟ از کجا بدانیم که آنها چیزی را تبدیل و تغییر داده اند؟ امام (ع) فرمودند: از این جا که از رسول خدا (ص) روایت شده که ایشان فرمودند : « لَذادَن برجال من أصحابي يوم القيامهِ عَن حَوضِي كَمَا تُدَادُ غرايب الابل عن الماء فأقول : يا رَبِّ أصحابي أصحابي . فَيُقال لي : إنك لا تدرى ما أحدثوا بعدك . فَيُؤخذ بهم ذات الشمال فأقول : بعداً لهم و سحقاً (1)»(این حدیث - که به حدیث ارتداد معروف است - را بسیاری از حفاظ و محدثان اهل سنت به صورتهای مختلف نقل کرده اند که از لحاظ مفاد و مضمون با هم متحد است و از جمله احادیثی است که نزد آنها تواتر معنوی دارد. گفتنی است سبب نامیدن این احادیث به احادیث ارتداد آن است که در متن برخی طرق نقل آن ، به ارتداد برخی اصحاب بعد از وفات رسول خدا (ص) تصریح شده است مانند : « پرد على يوم القيامه رهط من أصحابي فيحلؤون عن الحوض فأقول : يا رب اصحابی . فيقول : إنه لا علم لك بما أحدثوا بعدك إنهم ارتدوا على أدبارهم القهقرى ». احادیث ارتداد در صحیح بخاری ، کتاب التفسير ، تفسیر سوره مائده ، باب « و كنت عليهم شهيداً » : و نیز صحیح مسلم ، کتاب الفضائل ، باب «اثبات حوض نبينا » آمده است) ( روز قیامت ، مردانی از اصحابم از حوض من رانده و دور می شوند، همان گونه که شتر بیگانه را از آب دور می سازند . من می گویم :

پروردگارا اینها اصحاب و یاران من هستند. در پاسخ من گفته می شود همانا نمی دانی اینها پس از تو چه کرده اند ، سپس آن ها در زمره اصحاب شمال گرفته میشوند و من در این هنگام می گویم : دوری و نابودی بر آنان باد ) .

آن گاه امام رضا (ع) فرمود : آیا دریافتی منظور ، آن صحابی است که پس از پیامبر ، چیزی را تبدیل و تغییر نداده باشد(1)؟(عیون اخبار الرضا (ع) ، ج ۲، ص ۸۷ : بحار الانوار ، ج ۲۸ ، ص ۱۸)

همان گونه که ملاحظه میگردد، بر اساس فرموده امام رضا (ع) ، در درجه نخست باید دید که مخاطبان این حدیث ( أصحابي كالنجوم ... ) چه کسانی هستند؟ آیا قابل تصور است که رسول خدا (ص) ، عموم صحابه را مخاطب قرار داده و امت را به اقتدای به آنان فراخواند ؟ چگونه ممکن است پیامبر اکرم (ص) همه صحابه را به عنوان راهنما و هادی امت معرفی نماید در حالی که تاریخ به تواتر از لغزش ها و گناهان بزرگ جمعی از آنان خبر میدهد؛ چنان که در احادیث ارتداد صحابه که در منابع اهل سنت و امامیه بدان اشاره شده - و به دلیل کثرت طرق و راویان ، جای تردید ندارد - رسول خدا (ص) ، از ارتداد جمعی از اصحاب در پی وفات خود خبر میدهد. باید دانست که در این احادیث ، مقصود از ارتداد ، قطعاً مفهوم فقهی آن یعنی کفر بعد از اسلام نیست ؛ بلکه رویگردان شدن از بخشی از باورها و ارزشهای دینی و عمل نکردن به پاره ای از وظایف و مسئولیتها نیز در حد خود ، ارتداد محسوب می شود. امام رضا (ع) نیز در روایت خویش، با مخدوش نمودن نظریه عدالت صحابه و با تفسیری روشن، در حقیقت بر این نکته تأکید می نمایند که ارتداد و چرخش حقیقی پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) ، بریدن رشته محبت عترت و نهادن بنای رهبری در غیر جایگاه حقیقی خود بوده است . ایشان در احادیث دیگری که در خصوص نشانه ها و ویژگی های امام فرموده اند(1)،(در طی مباحث بعد به بیان این حدیث خواهیم پرداخت .) یکی از مشخصات امام را برخورداری او از علم و عصمت بیان می فرمایند زیرا از نگاه ایشان ، امام خلیفه ی پیامبر (ص) است و بر این اساس باید همچون او از هر گناه و اشتباهی مصون باشد .

با این بیان، مرجعیت علمی و دینی اهل بیت (ع) در فرمایشات امام رضا (ع) روشن میشود. این که ائمه اهل بیت (ع) به سبب برخورداری از مقام برتر علمی و دینی، در جایگاه هدایت و راهنمایی مردم قرار داشته و همه مسلمانان ، به حکم وظیفه باید در اصول و فروع دین و سلوک اخلاقی، به ایشان اقتدا کرده و وظایف و مسئولیتهای خود را از آنان فرا گیرند. بر این اساس اگر امام رضا (ع) به نصوصی از قبیل « حدیث غدیر » و « حدیث ثقلین(1)»(در بحث امامت به بیان این احادیث در استدلالات امام رضا (ع) . خواهیم پرداخت) و غیره استناد میفرمایند ، یکی از وجوه دلالت این استدلال ، مبتنی بر اثبات مرجعیت دینی و علمی اهل بیت (ع) به ویژه در رجوع به قرآن کریم است . 

لازم به ذکر است ، یکی از نگرانیهای رسول خدا (ص) و اهل بیت (ع) در مورد امت اسلام ، برداشتها و تفسیرهای نادرست و تحریف گرایانه در ساحت دین بوده است؛ چنان که پیش بینی پیامبر اکرم (ص) مبنی بر ۷۳ فرقه شدن امت اسلام پس از ایشان(2)،(نک : بحار الانوار ، ج ۲۸ ، ص ۲ به بعد ، باب « افتراق الأمه بعد النبي (ص) على ثلاث و سبعین فرقه » .) شاهدی بر این مدعا است .

17

۹- ما همان ذکری هستیم که خداوند در آیات محکم کتابش فرمود : « فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنتُمْ لا تَعْلَمُونَ (1)»(نحل ، ۴۳ : «پس اگر نمیدانید از پژوهندگان کتابهای آسمانی جویا شوید » . امام رضا (ع) در موارد دیگری نیز در اثبات أفضليت اهل بيت (ع) و نقش هدایتی ایشان به این آیه شریفه استشهاد فرموده اند از جمله نک الکافی، ج ۱، ص ۲۱۰ - ۲۱۱) علما گفتند : بی گمان مقصود خداوند از این اهل ذکر ، علمای یهود و نصاری است . امام رضا (ع) فرمود : آیا چنین سخنی صحیح و روا باشد؟ در این صورت آنان ما را به دین خویش می خوانند و میگویند به راستی دین ما بهتر از دین اسلام است . مأمون گفت : ای ابوالحسن ، آیا شرحی مخالف گفته علما داری؟ امام (ع) فرمود : آری ، ذکر ، رسول خدا (ص) است و ما اهل و خاندان او هستیم و این سخن در کتاب خدا آشکار است ، بنا بر سخن خداوند در سوره طلاق که فرموده : فَاتَّقُوا اللَّهَ يَا أُولِي الألْبابِ الَّذِينَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً * رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللهِ مُبَيِّنات(۱)»(طلاق ۱۰ و ۱۱ پس ای خردمندانی که ایمان آورده اید از خدا بترسید. راستی که خدا سوی شما تذکاری فرستاده است پیامبری که آیات روشنگر خدا را بر شما تلاوت میکند)۱۰- سخن خداوند متعال در آیه تحریم است که فرمود : « حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُم ...(2)»(نساء ، ۲۳: نکاح اینان برشما حرام شده است مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان) به من بگویید که آیا چنان چه پیامبر (ص) زنده بود ، صحیح بود که با دختر من یا دختر پسرم یا با هر که از نسل من به دنیا آمده ، ازدواج کند ؟ گفتند : نه . امام (ع) فرمود: پس به من بگویید که آیا صحیح است که پیامبر (ص) با دختر یکی از شما ازدواج کند؟ گفتند : آری . امام (ع) فرمود: پس این سخن آشکار کننده این است که ما از آل او هستیم و شما از آل او نیستید و اگر از آل او بودید، مسلماً دختران شما بر ایشان حرام میشد... ۱۱ سخن خداوند در سوره مؤمن که از گفته مردی حکایت می کند که : « وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللهُ وَ قَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُم ...(3)»(غافر ، ۲۸ : « و مردی مؤمن از خاندان فرعون که ایمان خود را نهان میداشت گفت: آیا مردی را میکشید که میگوید پروردگار من خداست؟ و مسلماً برای شما از جانب پروردگارتان دلایل آشکاری آورده است ») امام (ع) فرمود : گوینده این سخن ، پسر دایی فرعون بود و خداوند از جهت نسب ، او را جزو آل فرعون محسوب کرده است و به آئینش نسبت نداده و همین طور ما که از آل پیامبر (ص) هستیم ، نه از جهت دین اوست ، چه این که در دین ، ما با همه مردم شریکیم ، بلکه از جهت نسب او می باشد که فرزندان او و از این جهت آل او هستیم -۱۲ - سخن خداوند متعال که فرمود : « وَ أَمر أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها (1)»(طه ، ۱۳۲ : « و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش ») خداوند ما را با این ویژگی متمایز ساخت؛ چه آن که همراه امر فرمودن در مورد نماز ، به ما نیز فرمان داد و ما را از امت متمایز نمود . رسول خدا (ص) پس از نزول این آیه ، هر روز تا نه ماه هنگام نمازهای پنج گانه به در خانه علی (ع) و فاطمه (س) تشریف میآوردند و میفرمودند: « الصَّلاةَ يَرْحَمَكُمُ الله » و خداوند هیچ کدام از فرزندان پیامبران را به آن چه ما را گرامی داشته است و ما را از تمامی خاندانش متمایز ساخته ، ارج ننهاده است ، پس این فرق میان آل و امت است(۲).(عيون اخبار الرضا (ع) ، ج ۱، ص ۲۲۸ - ۲۴۰ ؛ بشاره المصطفى ، ص ۲۲۸ - ۲۳۵) 

همان گونه که ملاحظه میگردد امام رضا (ع) در این حدیث شریف ، از روشهای دیگر تفسیری یعنی روش مأثور و نیز روش کلامی - که از آن سخن خواهیم گفت - نیز در تفسیر آیه استفاده فرموده اند . 

32