کنیه

كنیه به چه معناست؟ کنیه امام رضا چه بود؟

در زبان عرب، کنیه نامی است که در اول آن لفظ «آب» یا «ام» همراه با نام فرزند قرار گیرد؛ البته گاهی لفظ کنیت در فارسی به معنی مطلق لقب هم استعمال می شود. مشهورترین کنیه امام رضا، «ابوالحسن» است. (1. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص ۴۵۳؛ المنتظم، ج ۱۰، ص ۱۲۰)

امام کاظم نیز فرزند خود را ابوالحسن خطاب میکردند. (2. مجلسی، بحار الأنوار، ج ۴۹، ص ۴) حسن کاشی از شعرای قرن هشتم از این کنیه چنین یاد میکند(3. کاشی تاریخ محمدی، ص۱۴۰)

کنیت پدرش ابوالحسن داد                                  هر چند بدید کو حسن زاد

کنیت همه داشتند از ایام                               از کنیتشان فزوده شد نام

کنیه پدر گرامی ایشان نیز ابوالحسن بود؛ از این رو در حدیث در یاد کرد کنیه حضرت ابوالحسن ثانی میگویند؛(4. طوسی، رجال، ص ۳۳۹؛ طریحی، مجمع البحرین، ج ۵، ص ۴۷۹ ) زیرا ابوالحسن اول کنیه امام کاظم است. ابن شهر آشوب از کنیه «ابوعلی» نیز یاد میکند.(5. المناقب، ج ۴، ص ۳۶۷ ) به نظر علامه مجلسی کنیه حضرت رضا در میان مردم «ابوالحسن» و میان خواص ابوعلی بوده است.(6. بحار الأنوار، ج ۴۹، ص ۱۰) البته از کنیه خاص امام رضا به عنوان

ابو محمد نیز یاد شده است.(1. طبری، دلائل الامامة، ص ۱۸۳) این کنیه ناظر به فرزندی است که پس از حضرت رضا نهمین امام شیعیان شدند.

. القاب

نام امام رضا و تعدادی از القاب ایشان را برشمارید

نام ایشان علی است و القاب ایشان عبارت اند از رضا صابر، زکی و ولی که مشهورترین آنها رضاست.(2. الفصول المهمة، ج ۲، ص ۹۷۱؛ سمعانی، الأنساب، ج ۶، ص ۱۴۰)

۲ ابن شهر آشوب نیز ضمن تأکید بر مشهورترین لقب امام از القاب دیگری همچون سراج الله نورالهدی، قرة عين المؤمنين، مكيدة الملحدين کفوالملک کافی الخلق رب السرير، رئاب التدبير الفاضل، الصابر، الوفي الصديق و الرضی یاد میکند.(3. المناقب، ج ۴، ص ۳۶۷ )

هشام بن ابراهیم مشرقی امام را ابوالحسن خراسانی نیز می خواند و چند روایت با ذکر این لقب از حضرت یاد میکند. (4. رجال الكشى، ص ۴۹۰؛ بحار الأنوار، ج ۳، ص ۲۹۱ : ج ۸۹، ص ۱۲۱)

. لقب رضا

 به چه دلیل امام هشتم لقب «رضا» گرفته اند و چه کسی این لقب را برای ایشان نهاده است؟

این لقب ریشه ای الهی دارد؛ لذا امام کاظم پیوسته فرزند خود را رضا خطاب میکردند و می فرمودند: قُلْتُ لِوَلَدِی الرّضا(5. بحار الأنوار، ج ۴۹، ص ۴) ( من او را رضا می خوانم.

امام علی نام عالی نسب                             پناه عجم، مقتدای عرب

از و بود راضی جهان آفرین                          از آن رو گشت او را لقب(6. خواند میر، تاریخ حبيب السير، ج ۲، ص ۸۲)

درباره لقب رضا برخی معتقد بودند که مأمون عباسی به امام لقب رضا داد و بر این اساس تعدادی از مورخان نیز آن را نقل کرده اند؛(1. ابو على مسكويه، تجارب الأمم، ج ۴، ص ۱۳۱؛ ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، ص ۱۳۴؛ بلعمی، تاریخ نامه طبری، ج ۴، ص ۱۲۴۱) از جمله ابن خلدون مینویسد: «چون مأمون علی بن موسی را به ولایتعهدی برگزید و با او بیعت کرد او را الرضا من آل محمد لقب داد.(2. ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون ، ج ۱، ص۲۶۲؛ ج ۳، ص ۳۱۰)

 اما در پاسخ میتوان به این روایت دقت کرد احمد بزنطی به حضرت جواد عرض کرد: «عده ای از مخالفان شما خیال میکنند مأمون پدر شما را به رضا ملقب ساخته است؛ زیرا آن حضرت ولایتعهدی او را پذیرفت و متعهد خواسته او شد. امام جواد فرمودند: «به خدا سوگند، اینان مردمی بدکار و دروغ گو هستند و خیال نابجایی کرده اند؛ بلکه خدای متعال او را رضا نامیده است؛ زیرا آن حضرت در آسمان، مرضی خدا و در زمین مورد خشنودی رسول اکرم ﷺ و ائمه هدا بود.

بزنطی پرسید از کجا چنین لقبی مخصوص پدر بزرگوار شما شده با آنکه خدا و رسول و ائمه طاهر از همه پدران و اجداد شما راضی بوده اند؟ فرمودند: علت اینکه پدر من از میان تمام ائمه بدین مقام ارتقا یافت این بود که دوست و دشمن از وی خرسند بودند؛ اما هرگاه، پدران او کانون توجه و علاقه دوستان بودند دشمنان از آنان رضایتی نداشتند.(3. صدوق، معاني الأخبار، ج۱، ص ۱۳)

 نور الدین عبدالرحمان جامی شاعر و عارف قرن نهم نیز در شعری بلند به این لقب امام اشاره کرده است(4. نک: جامی دیوان کامل، ویراسته هاشم رضی.)

سلام على آل طه و ياسين                                    سلام على آل خير النبيين

سلام على روضةٍ حَلَّ فيها                                  امام يُباهي به الملك و الدين

امام به حق شاه مطلق که آمد                         حریم درش قبله گاه سلاطین

شه کاخ عرفان گل شاخ احسان                          در درج امکان مه برج تمكين

علی بن موسی الرضا کز خدایش                            رضا شد لقب، چون رضا بودش آیین

ز فضل و شرف بینی او را جهانی                            اگر نبودت تیره چشم جهان بین

پی عطر روبند حوران جنت                                     غبار دیارش به گیسوی مشکین

اگر خواهی آری به کف دامن او                               برو دامن از هرچه جز اوست در چین

چو جامی بچش لذت تیغ مهرش                                     چه غم گر مخالف کشد خنجر کین

. عالم آل محمد

 آیا لقب «عالم آل محمد برای امام رضا مستند است یا در قرون اخیر از این لقب استفاده می شود؟

این لقب را امام کاظم با استناد به فرمایش پدر گرامی شان امام صادق بر زبان جاری ساختند. اسحاق بن موسی برادر امام رضا می گفت که پدرم به فرزندانشان می فرمودند: هَذَا أَخُوكُمْ علی بن موسی عَالِمُ آل محمدٍ فَاسْأَلُوهُ عَنْ أَدْيَانِكُمْ وَ احْفَظُوا مَا يَقُولُ لَكُمْ؛ فَإِنّى سَمِعْتُ أَبِي جَعْفَرَ بن مُحَمَّدٍ غَيْرَ مَرَّةٍ يَقُولُ لِي: إِنَّ عَالِمَ آل محمد لَفِي صُلْبَكَ وَ لَيْتَنِي أَدْرَكْتُهُ؛ فَإِنَّهُ سُتمى امير المؤمنين علي؛(1. أعلام الورى، ج ۲، ص ۶۵؛ بحار الأنوار، ج ۲۹، ص ۱۰۰؛ نباطي البياضي، الصراط المستقيم، ج ۲، ص ۱۶۴ )  این برادر شما علی، عالم آل محمد است. مسائل خود را از وی بپرسید و مطالب او را نگهداری کنید. من از پدرم جعفر بن محمد شنیدم مکرر میگفت عالم آل محمد در صلب توست و کاش من او را میدیدم. وی با امیرالمؤمنین هم نام است و علی نام خواهد داشت.

ص28