امام رضا میفرمایند: يدفنني في... بلاد غربة إلا من زارني في غربتي وجَبَتْ لَهُ زيارتي يوم القيامة (2. عيون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۲۶؛ حر عاملی، هداية الأمة إلى أحكام الأئمة، ص ٥٠٩) مرا در بلاد غربت به خاک می سپارند. همانا هرکس مرا در این غربت زیارت کند قطعاً من او را در روز قیامت زیارت میکنم

ص32

. مکان شهادت

آیا امام رضا در شهر مشهد به شهادت رسیدند؟

امام در دهکده سناباد یکی از روستاهای نوغان از توابع شهر توس به شهادت رسیدند.(13. عماد الدين طبرى بشارة المصطفى، ص ۲۱۷؛ عيون أخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۸؛ الأنساب، ج ۸، ص ۹۶؛ بحار الأنوار، ج ۴۹، ص ۳) کلینی در این باره معتقد است: «امام در دهی که به آن سناباد از توابع نوغان گفته میشد به شهادت رسیدند. (۱۴. کافی، ج ۱، ص ۴۸۶ ۱۵.) ابن طاووس نیز نوشته است: «امام] در سناباد توس شهید شدند. (۱۵. فرحة الغرى، ص ۱۰۵ ) در گزارش یعقوبی میخوانیم چون مأمون به توس رسید رضا علی بن موسی بن جعفر بن محمد در قریه ای که به آن نوغان گفته میشود به شهادت رسید.(1. تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۴۵۴ )  ابن حجر نیز چنین می نویسد علی بن موسی در سناباد شهید شد.(2. تهذيب التهذيب، ج ۷، ص ۳۸۷. ) ناگفته نماند که سناباد ده کوچکی در نوغان بود و آن محل بعدها مشهد الرضا و مشهد مقدس یا مشهد علی بن موسی الرضا نام گرفت. (3. مجمل التواريخ و القصص، ص ۴۵۱؛ الأنساب، ج ۸، ص ۹۶)

. تشییع پیکر امام رضا

مورخان در تاریخ از تشییع پیکر امام چه توصیفی کرده اند؟ واکنش مأمون در برابر تشییع و خاکسپاری امام چگونه بود؟

مردم می دانستند که مأمون نقش اصلی را در شهادت امام رضا داشته است؛ از این رو وی از حضور مردم در تشییع جنازه امام می ترسید. البته برخی هم معتقدند که پیکر امام رضا شبانه تشییع شد.(4. جمعی از محققان مقتل معصومین ص ۳۹۳ ) نوع حضور مأمون نیز محل تأمل است ابوالحسن بن ابی عباد چنین نقل میکند مأمون را دیدم که قبایی سفید در برداشت و در تشییع جنازه رضا سر برهنه میان دو قائمه نعش پیاده می رفت.(5. تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۴۵۳)

ابن روزبهان خنجی نیز چنین نگاشته است: «مأمون حاضر شد [و] جزع بسیار و گریه های خون بار بروفات آن حضرت کرد و رسوم تعزیت به جای آورد.(6. وسيلة الخادم الى المخدوم، ص ۲۴۲ ) شاید اشجع بن عمرو سلیمی در دو بیت زیر به اتهام مأمون در قتل آن حضرت اشاره کرده است؛ مأمونی که خود را به ظاهر عزادار نشان می داد. (7. مقاتل الطالبیین، ص ۴۵۸)

یا نازلا جدثا في غير منزله                                            يا فريسة يوم غير مفروس

لبست ثوب البلى أعزز على به                                         لبسا جديدا و ثوبا غير ملبوس

ای کسی که در غیرخانه خود به خاک سپرده شده و ای قربانی روزی که شکاری در آن نبود

 لباس مصیبت پوشیدی و بر من چه گران آمد؛ پوشیدنی نو و لباسی که از پیش پوشیده نشده بود.

ه خاکسپاری

امام رضا را چگونه به خاک سپردند؟

مأمون دستور داد امام رضا را در بقعه مدفن هارون و پشت قبر او دفن کنند و بدین وسیله میان مردم نوعی تعهد برای پشتیبانی از خلافت ظالمانه اش به دست آورد؛ گرچه اصرار او در خاکسپاری امام در کنار هارون را نیز باید به حساب خباثت خلیفه گذاشت.

بر اساس گزارش مورخان چون خواستند قبر شریف آن حضرت را آنجا حفر کنند هر چه کردند زمین کنده نشد تا اینکه قبر را در مقابل مدفن هارون کندند طبق فرموده خود امام رضا به اباصلت، آن مکان شریف به سرعت برای قبر مطهر آن حضرت کنده شد و در قبر حفر شده آب جمع شد و در آن آب ماهیان کوچکی بودند؛ اما ناگاه ماهی بزرگی درآمد و بقیه ماهیان را خورد. آنگاه قبر از آب تهی شد. مأمون و حاضران از این اعجاز سخت شگفت زده شدند ناگفته نماند این اعجاز با دعایی صورت گرفت که حضرت به اباصلت آموخته بودند بعد از این جریان مأمون از اباصلت خواست تا آن دعا را به او تعلیم دهد؛ ولی اباصلت قسم خورد که فراموش کرده است برای همین یک سال در حبس و زندان مأمون اسیر بود تا شبی با کرامت امام جواد آزاد شد. (1. عيون أخبار الرضاعة، ج ۲، ص ۲۴۷؛ بحار الأنوار، ج ۴۹، ص ۳۱۸)

. مرقد مطهر امام رضا

آیا مکانی که امام رضا به خاک سپرده شده اند همان محل شهادت حضرت است؟

سناباد محل شهادت و مدفن امام است و تمام مورخان بر این نکته تصریح دارند که امام در باغ و خانه حمید بن قحطبه به خاک سپرده شدند(1. الإرشاد، ج ۲، ص ۲۷۱؛ جامع الأخبار، ص ۳۳؛ تاريخ قم، ص ٢٠٠ ؛ العدد القوية، ص ۲۷۶؛ معجم البلدان، ج ۳، ص ۲۵۹ ) مجلسی نوشته است: «سناباد ده کوچکی در توس بوده که حمید بن قحطبه در آن خانه و باغی داشته است. وقتی حضرت رضا شهید شدند ایشان را آنجا دفن کردند. (2. بحار الأنوار، ج ۴۹، ص ۳۰۴)

زمانی که امام رضا به سمت مرو در حرکت بودند، حضرت رضا در سناباد وارد خانه حمید بن قحطبه شدند؛ آنگاه نزد قبه ای که مدفن هارون است رفته و خطی بر زمین ترسیم کردند و فرمودند: «اینجا تربت من است. در آینده نزدیک خداوند این مکان را محل اجتماع شیعیان و دوستداران ما قرار خواهد داد و به خدا سوگند هیچ زائری مرا زیارت نکرده و بر من سلام نخواهد گفت مگر اینکه خداوند به واسطه شفاعت ما آمرزش و رحمت خود را بر او واجب خواهد ساخت.(3. عيون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۳۷. )

 مقدسی (وفات: (۳۸۱ ق) مینویسد: مردم توس در دو جهان پیش هستند در دنیا از آن روی که پیش از دیگر مردم خراسان به اسلام گرویدند. در آخرت نیز از آن روی که خدا میگوید يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ )(4. اسراء، ۷۱) علی بن موسى الرضا امام فاضلی بود که نزد ایشان است. (5. مقدسی، احسن التقاسیم، ج ۲، ص ۴۶۸)

بر سر تربت ما چون گذری همت خواه                              که زیارتگه رندان جهان خواهد بود

بر زمینی که نشان کف پای تو بود                                 سالها سجده صاحب نظران خواهد بود(6. حافظ شیرازی)

ه هم جواری مرقد امام با قبر هاورن

چرا امام رضا در کنار قبر هارون دفن شده اند؟

در سال ۱۹۳ق، هارون الرشید به توس میرسد و در آنجا فوت میکند. بدن او را در یکی از تالارهای باغ منسوب به حمید بن قحطبه در سناباد دفن میکنند و مدفن او به بقعه هارونی معروف می شود. پس از گذشت ده سال از این واقعه در سال ۲۰۳ ق پیکر مطهر امام رضا را نیز در این مکان به خاک می سپارند. حضرت ثامن الائمه پیش تر به محل دفن خود این گونه اشاره کرده بودند با سم کشته میشوم و در کنار هارون دفن خواهم شد.(1. عيون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۲۶ ) حتی در سفری که حضرت به مکه مشرف شدند، روزی هارون از یک در مسجد الحرام و امام از در دیگری بیرون آمدند. حضرت رضا با اشاره به هارون فرمودند: يا طوس ستجمعني و إياه؛ ای توس زود باشد که من و او را جمع کنی(2. عيون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۳۳؛ شوشتری احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج ۲۸، ص ۶۶۸)

 همچنین موسی بن مهران نقل کرده است که حضرت رضا را در مسجد پیامبر ،دیدم در حالی که هارون سخنرانی میکرد آن حضرت فرمودند: «آیا باور میکنید که من و او در یک خانه به خاک سپرده شویم؟(3. عيون أخبار الرضاعة، ج ۲، ص ۲۴۷: إثبات الوصية، ص ۲۰۲. )حضرت رضا در مسیر عزیمت به مرو هنگامی که در سناباد به خانه حمید بن قحطبه داخل شدند نزد قبر هارون الرشید رفتند و با دست مبارک، خطی به یک طرف قبر کشیدند و فرمودند: «این موضع تربت من است و من در اینجا مدفون خواهم شد و به زودی حق تعالی این مکان را محل تردد شیعیان و دوستان من قرار میدهد. به خدا سوگند اگر شیعه ای مرا زیارت کند و بر من درود فرستد شفاعت ما اهل بیت و غفران و رحمت خداوند بر او واجب شود. (4. عيون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۳۶)

امام خود چنین فرموده بودند: يَدْفِنی فی دار مُضَيَّقَة وَ بِلَادِ غُرْبَة(1. كتاب من لا يحضره الفقیه، ج ۲، ص ۵۸۵ ) (مرا در خانه دل تنگی و سرزمین غربت به خاک می سپارند. البته هم جواری مرقد مطهر امام با قبر هارون آشوبی در نهاد شیعیان برانگیخت که این ناراحتی را در این دو بیت از شعر دعبل خزاعی میتوان به نظاره نشست. این شعر که در کاشی های معرق بالاسر حرم امام نقش بسته است(2. عيون أخبار الرضاعة، ج ۲، ص ۲۵۱؛ تاریخ قم، ص: ۱۹۹؛ معجم البلدان، ج ۴، ص۵۰)

قَبْرَانِ فِي طُوسَ خَيْرُ النَّاسِ كُلِّهِمْ                                                  وَ قَبْرُ شَرِهِمْ هَذَا مِنَ الْعِبَرِ

مَا يَنْفَعُ الرِّجْسَ مِنْ قُرْبِ الزَّكِي وَمَا                                         عَلَى الزَّكِي بِقُرْبِ النَّجْسِ مِنْ ضَرَر

دو قبر در توس کنار یکدیگرند یکی قبر بهترین انسانها و دیگری گور بدترین آنها و این از عبرت های روزگار است.

نه هم جواری انسان پلید با انسان پاک به او سودی دهد و نه نزدیک بودن پاک با پلید به او زیانی رساند.

گفتنی است دعبل خزاعی این ابیات را زمانی سرود که در قم خبر شهادت امام غریب حضرت رضا به او رسید.(2. صدوق، امالی، ص۶۶۱)

ص117