ه فرزندان امام رضا

امام رضا چند فرزند داشتند؟ آیا امام جواد یگانه یادگار امام هستند؟

امام جواد یگانه فرزند بازمانده امام رضا هستند و حضرت پس از شهادت به جز ایشان فرزندی نداشتند.(7. عيون أخبار الرضاعة، ج ۲، ص ۲۵۰ ؛ الإرشاد، ج ۲، ص ۲۷۱ ؛ أعلام الوری، ص ۳۴۴؛ طبرسی، تاج المواليد ( مجموعه نفیسه، ص ۱۹۲، ص ۱۲۷؛ المناقب، ج ۴، ص ۳۷۶) اصلی ترین منابع شیعه بر تنها یادگار و بازمانده امام رضا یعنی امام جواد تأکید دارد.

شیخ مفید در الإرشاد می نویسد: مضی الرضا بن موسى الله ولم يترك ولداً نعلمه الابن الامام بعده ابا جعفر بن محمد على الله وكانت سنة اليوم وفاه ابيه سبع سنین و اشهرا؛(1. الإرشاد، ج ۲، ص ۲۷۱)  (امام رضا از دنیا رفت و تا آنجا که ما می دانیم فرزندی از او جز امام محمد تقی باقی نمانده بود و سن شریف او در روز وفات پدر هفت سال و چند ماه بود.

مسعودی (وفات: ۳۴۶ ق) در روایتی از امام رضا نقل میکند که حضرت فرمودند: إنّما أرزق ولد واحد و هو يرثنى(2. مسعودي، إثبات الوصية، ص ۲۱۷) (همانا یک فرزند ارزانی ام می شود و هم او وارث من است. ابو جعفر محمد بن جریر بن رستم طبری از علمای قرن چهارم میگوید: تنها فرزند آن حضرت امام محمد تقی بوده است.» (3. دلائل الامامة، ص ۱۸۴)

اما دو شخصیت شنی به نامهای سبط بن جوزی(4. تذكرة الخواص، ص ۲۵۸ ) و فخر رازی(5. الشجرة المباركة، ص ۷۷) و همچنین دو عالم شیعی همچون ابن خشاب(6. ابن خشاب مواليد الائمة ووفياتهم ( مجموعه نفیسه)، ص۱۹۲) و اربلی(7. كشف الغمة، ج ۲، ص ۲۸۴) مدعی اند که امام پنج پسر و یک دختر به نامهای محمدتقی حسن، حسین جعفر ابراهیم و عایشه داشته اند؛ البته فخر رازی به جای ابراهیم و جعفر و عایشه از علی و موسی و فاطمه نام میبرد افرادی نیز از دو فرزند پسر به نام های محمد (جواد) و حسین(8. اندلسی، جمهرة انساب العرب، ص ۶۲) یا محمد و موسی(9. حلى، العدد القوية، ص ۲۹۴)  یاد میکنند. مرحوم شیخ عباس قمی نیز ضمن اشاره به وجود دختری برای امام چنین مدعی است امام در زمان شهادت تنها یک پسر امام محمد تقی ، داشته اند. (10. منتهى الآمال، ج ۲، ص ۵۴۹)

در این باره چند نکته شایان ذکر است .

 ادعای وجود فرزندانی جز امام جواد با مطالب مندرج در منابع اصیل شیعی منافات دارد؛

. ممکن است افرادی که به عنوان فرزندان امام رضا مطرح هستند از نوادگان ایشان تلقی شوند؛

 به روایت صدوق برخی از واقفیه فرزند نداشتن امام را بهانه ای برای مردد کردن امر امامت ایشان قرار دادند و به روایتی از امام صادق استناد کردند که فرموده بودند امام ممکن نیست عقیم باشد.» امام رضا در پاسخ فرمودند: به زودی خداوند متعال به من فرزندی عطا خواهد کرد. عبد الرحمن بن ابی نجران گويد: إنى اشهد الله انه لا تمضى الايام والليالي حتى يرزقني الله ولدا منى(1. عيون أخبار الرضاء، ج ۲، ص ۲۰۹)  ( ما از آن روز تاریخ گذاشتیم و در کمتر از یک سال خداوند ابوجعفر جواد را به آن حضرت عطا کرد؛

۴ اربلی در جای دیگر کتاب خود بر یک فرزند داشتن امام تصریح دارد.(2. كشف الغمة، ج ۲، ص ۳۳۲)  او همچنین از این سخن امام رضا یاد میکند که فرمودند: «جز یک نفر فرزندی نخواهم داشت(3. كشف الغمة، ج ۲، ص۳۰۲)

ه ممکن است امام رضا پسران و دخترانی داشته اند؛ اما در هنگام شهادت فقط امام محمد تقی تنها یادگار امام بوده اند و دیگر فرزندان

در دوره حیات پدرشان از دنیا رفته باشند یک گزارش تاریخی از تسلیت بلاذری به امام رضا درباره درگذشت فرزندشان حکایت میکند. (4. نویری، نهاية الارب، ج ۵، ص ۱۶۸)

. دختر امام رضا

 در کتابی خواندم که امام رضا دختری هم داشته اند چرا از او یاد نمی کنند؟

محدث قمی با استناد به وجود روایتی درباره فاطمه بنت الرضا،(5. نک: بحار الأنوار، ج ۶۸، ص ۳۸۸ ) وجود دختری به این نام را احتمال داده و قائل است که حضرت رضا دختری به نام فاطمه داشته اند. ایشان با تکیه بر برخی کتابهای انساب البته بدون ذکر نام آنها فاطمه را همسر محمد بن جعفر بن قاسم بن اسحاق بن عبد الله بن جعفر بن ابی طالب میداند(1. منتهی الآمال، ج ۲، ص ۵۴۹)

 سبط بن جوزی(2. تذكرة الخواص، ص ۲۵۸)  از عالمان شنی و همچنین دو عالم شیعی همچون ابن خشاب(3. ابن خشاب، مواليد الائمة ووفياتهم ( مجموعه نفیسه)، ص۱۹۲.) و اربلی(4. كشف الغمة، ج ۲، ص ۲۸۴)، مدعی اند که امام پنج پسر و یک دختر داشته اند به نام های محمد تقی حسن حسین جعفر ابراهیم و عایشه البته فخر رازی به جای ابراهیم و جعفر و عایشه از علی و موسی و فاطمه نام برده است.(5. الشجرة المباركة، ص ۷۷)

باید یادآوری کرد که گذاشتن نام عایشه برای دختران در سیره معصومان وجود نداشته است؛ اما درباره اینکه امام دختری به نام فاطمه داشته اند باید این نکته مد نظر باشد که آنچه از متون روایی به دست می آید نشان دهنده آن است که امام محمد تقی تنها یادگار امام رضا است و پسران دیگر ایشان نیز در دوره حیاتشان از دنیا رفته اند؛ اما درباره وجود و حیات فاطمه پیش یا پس از شهادت امام رضا دلیلی بر نفی آن نیست.

ه شاهزاده حسین

در قزوین فرزندی منسوب به امام رضا مدفون است. حکایت منابع تاریخی از آن چیست؟

در قزوین مزار معروف و مشهوری هست به نام شاهزاده حسین بن علی بن موسى الرضا و این بقعه و مزار از زمان های بسیار قدیم در قزوین کانون توجه مردم و زیارتگاه خاص و عام بوده است. به گفته مورخان گویا این فرزند در دو سالگی از دنیا رفته است. (6. عبد الكريم بن محمد رافعی قزوینی، التدوين في اخبار قزوین، ص ۳۶۶؛ تاریخ گزیده، ص ۷۸۹)

شیخ عبدالجلیل قزوینی در کتاب النقض(1. نگاشته شده: حدود سال ۵۶۰ ق. ) ضمن سخن گفتن از اماکن زیارتی شیعیان آن دیار چنین مینویسد: «دوشنی و شیعی اهل قزوین به زیارت ابو عبد الله حسین بن الرضا روند.(2. حسین مدرسی طباطبایی برگی از تاریخ قزوین، ص ۱۰) پس از او، ابوالقاسم عبد الکریم رافعی قزوینی (وفات: ۶۲۳ ق) در کتاب التدوين في ذكر اخبار قزوین ضمن وصف گورستان بزرگ قزوین مینویسد: «در این گورستان مزار منسوب به فرزند حضرت علی بن موسی الرضاء است که در خردسالی درگذشته بود. (3. التدوين في اخبار قزوین، ص۱۱)

حمد الله مستوفی مورخی مشهور است که کتاب خود را در سال ۷۳۰ ق نگاشته است. او به این نکته اشاره میکند که وقت نزول علی بن موسی الرضا او را پسری دوساله آنجا متوفی شد. مشهد او مشهور است.(4. تاریخ گزیده، ص ۷۸۹ )  گویا این مزار مد نظر از آن امامزاده حسین است.

وفات ایشان بر طبق کتیبه موجود در ضریح چوبی نفیس آرامگاه در سال ۲۰۱ ق بوده است. تاریخ و شکل بنای اولیه بقعه معلوم نیست. قدیمی ترین تاریخ بنا به ضریح چوبی بسیار نفیس بقعه مربوط است که تاریخ ۸۰۶ ق بر آن حک شده است. تاریخ اولیه بنای کنونی را به دوره شاه صفی صفوی نسبت میدهند بر طبق کتیبه های موجود بنای امامزاده در اوایل قرن چهاردهم قمری بازسازی شده است. ساختمان ایوان بزرگ شمالی دیواره صحن سردر پرکار امامزاده و نیز تزیینات کاشی کاری گنبد و آیینه کاری فضاهای داخلی به همین سالها مربوط است. (5. شاهزاده حسین قزوین؛ مقایسه و تحلیل معماری باستان ،پژوهی ش ۱۲، پاییز ۱۳۸۳، ص ۹۵ تا ۱۰۲ )

ص46