- انواع زیارت
زائر گاهی با بیانات خود کمالات مزور را ترنم میکند که این گونه ثنا خوانی فقط بیانگر میزان ارادت زائر و ابراز احساسات و تعیین موضع وی است؛ اما گاهی زائر از زبان معصوم ثنا میخواند این گونه زیارت نامه ها را زیارت مأثور مینامند. چنین زیارت نامه هایی نه تنها کیفیت اظهار ارادت و ابراز دوستی و بیزاری را آموزش میدهد بلکه متنی است که میزان آگاهی زائر نسبت به امام را افزون میگرداند. بنابراین، زیارت کلاس درس و مدرسه تعلیم و تربیت و زیارت نامه ها متون آموزشی این کلاس و مدرسه است. به عبارت دیگر زیارت نامه های مروی از امام، دفتری معرفت آموز در شناخت امام و مقامات معنوی اوست که حاکی از توحید ناب و یکتاپرستی میباشد.
۱-۲- گونه های زیارت نامه مأثور
الف - زیارت نامه اختصاصی این نوع زیارت ، خاص امام میباشد که اوصاف خاص همان امام را میگوید مانند زیارت نامه امام رضا الله که محورش، اوصاف آن بزرگوار است.
ب - زیارت نامه عمومی مضمون عام و محتوایی کلی و کمالات مشترک امامان را بیان میکند و هر امامی را با آن میتوان زیارت کرد مانند زیارت امین الله یا زیارت جامعه كبيره .( جوادی آملی، همان، ص ۳۸)
اهمیت و ضرورت زیارت
در طول تاریخ، توجه انسانها به ویژه متفکران و صاحب نظران جامعه در مورد اهمیت و نقش آفرینی باورهای اعتقادی و مذهبی افراد در پویایی و بهبودی زندگی فردی خانوادگی و اجتماعی آنان با نوسانهایی مواجه بوده است، اما در دهه های اخیر نا آشنایی با خود عدم التزام عملی به دستوراهای دینی و سست شدن مبانی اعتقادی بیشتر شده که با بیان علل این وقایع ضرورت زیارت تبیین میگردد. به نظر می رسد نا آشنایی با خود و سستی باورها داشته باشد که عبارت اند از:
۱ فرورفتگی در قدرت مادی و فناوری
در سالهای اخیر که پیشرفتهای علمی صنعتی و اقتصادی در زندگی فرد و جامعه، نقش ملموس و فعال داشته، و به تدریج عنایت به معنویت و نیازهای فطری و طبیعی بشر را کم رنگ کرده و گاه به فراموشی سوق داده به گونه ای که همه چیز را ساخته و پرداخته قدرت های مادی و فناوری فعال و رو به پیشرفت میداند. (على تقی، فقیهی جوان و آرامش روان ، ص ۱۰۱) هر قدر که انسان در دنیای پیشرفت فناوری غرق تظاهرات زندگی مادی و رفاه ظاهری و ارضای خواسته های جسمانی خویش گردیده و از اندیشه های اصیل و عمیق فطری خویش فاصله گرفته باشد، افقی مبهم تر از گذشته فرا رویش می بیند و خود را تنهاتر از همیشه در وادی هولناک و بی پناهی رها و سرگردان می یابد.
۱-۲- احساس تنهایی
بیگانگی ناآشنایی با خود سردرگمی و سرگردانی از یک طرف و رو به رو شدن با پوچیهای ناشی از دور بودن از فطرت و طبیعت اصیل انسانی از طرف دیگر بشر امروز را دچار انواع درهم ریختگی فکری و مسائل و مشکلات گوناگون روحی و رفتاری کرده؛ به طوری که مهم ترین و آشکارترین ویژگی این زمان اضطراب و تنش عمومی تعیین شده است. بنابراین برای برون رفت از وضعیت موجود باید متفکران جامعه با توجه به ناتوانی فناوری نو در حل دشواریها و مصایب زندگانی روزمره، بازگشت به خودشناسی و توجه به استعدادها و قابلیتهای بالقوه درونی انسان و از جمله باورهای معنوی و مذهبی و ارتباط با آفریدگار جهان و نیروهای غیر ملموس و ماورا الطبیعه را مورد توجه و اهمیت بیشتری قرار دهند؛ به گونه ای که تحقیقات علمی متعدد و متنوعی برای شناخت بهتر ویژگی ها و استعدادهای معنوی انسان انجام گیرد.
یکی از راهکارهای مهم برای برون رفت از فرورفتگی مادی و احساس تنهایی، ترویج بیشتر فرهنگ زیارت است زیرا زیارت از اموری به شمار می رود که سبب تقویت جاذبه میان فردی و تثبیت بینشهای دینی و تحكيم التزامات عملی و تحقق خودشناسی و رهایی از سردرگمی و رسیدن به آرامش روانی میگردد.
۱-۳- چرایی زیارت
زیارت حضور عارفانه عاشق در دیار معشوق دیدار عاشقانه زائر از سرای مزور اظهار عشق و ارادت محب به محبوب دل دادن صمیمانه عاشق در کوی دلدار سرسپردن سرباز فداکار در پیش پای سردار، اعلام وفاداری صادقانه مرید به مراد و ابراز علاقه مطیع به مطاع است. زیارت ایستادن در برابر آینه معیار جمال و نشانی کوی کمال است. زیارت سفری مشتاقانه و آگاهانه و عاشقانه بوده که از سرای دل آغاز می شود و از راه دل عبور میکند و سرانجام در منزل دل به مقصد و مقصود می رسد.
چنین زیارتی، آثار قدسی فردی جسمی، روانی، خانوادگی اجتماعی و اقتصادی دارد با زیارتی این گونه باور به خدا و شهادت به نبوت پیامبر و یادآوری سلسله امامت صداقت و رشادت آنان تصدیق و تثبیت میگردد. این زیارت برای غافلان سبب تجدید میثاق با خالق هستی و برای عابدان سبب تحکیم ارتباط با حاکم هستی است. با زیارت، مناسک دینی و باورهای مذهبی مستحکم می شود و خلاءهای وجودی و آشفتگی های درونی و ناکامیهای روانی زائر جبران میگردد.
پیشرفت علم و فناوری سبب شده انسان متمدن امروز بتواند در هر لحظه و مکان با هر کسی که بخواهد با امکانات نو ارتباط برقرار کند اما هیاهوی زندگی و گرد و غبار دنیا طلبی او را از خود بیگانه و با خویش نا آشنا ساخته است. پس زیارت راهی برای بازگشت از این نا آشنایی و اسبابی برای غفلت زدایی به شمار می رود.
زیارت الگویی دینی است که سبب ارتباط با خویشان می شود زیرا زائرگاه با خویشان به زیارت میرود و گاه خویشان به خاطر زیارت به دیدار او می آیند که در هر دو حال زائر به سفارشی ،دینی، یعنی صله رحم رسیده است. زیارت پالایش درونی افکار و آرایش برونی رفتار است؛ چون زائر باید برای زیارت از خویشان حلالیت بطلبد و از کینه ها و انتقام جویی ها دست بردارد تا زائر محسوب گردد.
زیارت فرصتی است که زائر میتواند به تنهایی با خود بنشیند و خلوت را برگزیند آنگاه در نگرشها رفتارها و باورهایش بازنگری کند؛ پس زیارت با خود نشستن و در خود اندیشیدن است. زیارت نوعی تجربه آگاهی بیداری و آزمایش سفر برای مسافر است زیرا زائر در می یابد که برای سفر باید توشه راه آماده سازد و با خواندن آموزه های زیارت متذکر میگردد که دنیا محل گذر است و سفری همچون سفر زیارتی در پیش روی دارد (آخرت)؛ پس باید خود را آماده سازد.
زیارت، فرصتی است که خانواده ها در کنار هم بودن را در زمان بیشتری تجربه میکنند تا حلقه های گسسته بین زن و شوهر و فرزندان پیوسته گردد زائران با هم بودن را با هدف مقدس (زیارت) در کانون گرم خانوادگی تجربه می کنند.
زیارت نوعی جمع گرائی و خروج از فردگرائی و با هم کار کردن را به زائران می آموزد پدر و مادر و فرزندان در وطن خود هر یک در ساعتی برای مقصدی راه می افتند اما هنگام زیارت در یک زمان با هدف قدسی حرکت میکنند. آری، آنان با هم رفتن و با هم آمدن و با هم نشستن و با هم گفتن و از هم شنیدن را می آزمایند.
زیارت روش معنا بخشی به مسائل زندگی و سختی های زائر می باشد. زیارت انسجامی اجتماعی است که زائر در آن با آداب و رسوم متفاوت آشنا می گردد. بنابراین ای زائران کوی عشق با زیارت، چگونه امیدوار شدن و بر نیازها تاختن و ارتباط معنوی یافتن را به فرزندان و خویشان خود یاد دهید و مراقب افکار و کردارتان باشید؛ و سرانجام زیارت، فرصتی کوتاه برای تجربه زندگی قدسی در هیاهوی زندگی مادی است.
۲-۳- آثار و حکمت زیارت
اماکن مذهبی در طول سالیان در مکتبهای گوناگون بشری هماهنگ با آداب و رسوم رایج همان دین و منطقه نقطه هایی برای پیوند بین انسان
خاکی با نیروهای ماورا الطبیعه بوده است. این ارتباط هر چند در فرهنگ های مختلف با آموزه های دینی شکل میگیرد اما آنچه به قطع می توان گفت این است که اتصال با آنچه فراتر از چارچوبهای متافیزیک عالم ماده در این جهان میباشد میتواند جایگاهی از ماندگاری که برخاسته از فطرت انسان هاست را تأمین نماید. اما باید دانست که هر دین و مذهبی، آداب خاصی برای پیروان خود دارد. اسلام و مذهب شیعی اثنی عشری نیز برای این ارتباط آداب ویژه ای را ارائه کرده که هدفهای متعددی دارند. زیارت افزون بر ثواب اخروی که در روایت ها آمده چند هدف اساسی نیز دارد که عبارت اند از:
۱-۲-۳- تکریم بزرگان
زیارت به نوعی تعظیم تکریم و گرامی داشت انسان های شایسته هنرمند، فرهیخته، فرهنگ ساز نقش آفرین و مصلح است. با زیارت، نام و یاد آنان و عشق و ارادت به کمالاتشان زنده نگه داشته می شود.
۲-۲-۳ - تثبیت نگرش ها
نگرش عبارت است از یک روش نسبتاً ثابت در فکر، احساس و رفتار نسبت به افراد، گروه ها و موضوع های اجتماعی یا هرگونه حادثه ای که در محیط فرد می باشد.( آذربایجانی مسعود و دیگران ، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلام، ص ۱۳۶.)
هر فردی نسبت به مسائل پیرامون خود و ارتباط خود با خدا و امام و پیامبر و مردم برداشتهایی دارد برای تکمیل یا تصحیح این باورها دعا که محور اساسی زیارت است امری ضرور میباشد زیرا در معانی آن، باور به خدا و یگانگی او شهادت به نبوت پیامبر و ذکر سلسله امامت با اوصاف هر اما می آمده است. به عنوان مثال وقتی زائر کنار مرقد مطهر امام رضا می ایستد شهادت به خدا و نبوت پیامبر و سلسله امامت را ذکر می کند «أَشْهَدُ أَنْ لا إِلَه إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَأَنَّ عَلَيَّا وَلِيُّ الله» تا به امام رضا الله می رسد. آنگاه در وصف او می گوید: خداوندا بر علی بن موسی الرضا که در مقام رضا به حد کمال رسیده و حافظ دین تو و قیام کننده به حکم تو و دعوت کننده به دین توست، رحمت فرست. «اللهمَّ صَلِّ عَلى عَلي بْنِ مُوسَى الرِّضَا الْمُرْتَضى عَبْدِكَ وَ وَلِي دِينكَ القائِمِ بِعَدْلِكَ وَالدَّاعِ إِلى دِينگ و دین آبائه الصادقین صلاة لا يقوى على إحصائها غَيْرُك» خواندن این دعا و توجه به مضمون آن، نگرش زائر به امام را کامل میکند به عبارت دیگر، شناخت زائر نسبت به اوصاف امام رضا بیشتر میگردد همچنین تکرار مضامین دعا چنان که در روان شناسی اجتماعی نیز آمده، سبب تثبیت نگرشها می گردد و یکی از راهبردهای تغییر نگرش خواندن دعاست. پس تکرار و معرفت به مضامین دعا هنگام زیارت قلمرو شناخت زائر را نسبت به خدا و نبوت و امامت کامل تر میکند و نیز سبب تثبیت نگرش های زائر می گردد.
۳-۲-۳- کارگاه آموزشی امام شناسی
زیارت برای زائر دانشگاه امام شناسی تلقی می شود. زائر با معرفت به امام و شناخت سلسله امامت و جایگاه والای ملکی و ملکوتی آنان، حق زیارت را ادا کرده است. به عبارت دیگر زائر با خواندن مضامین زیارت به نتایج و نگرشهای واقعی دینی دست می یابد به عنوان نمونه، مضامین زیر نگرش زائر نسبت به خدا و رسول و ائمه را تکمیل می کند، زیرا وقتی زائر می گوید: «أَشْهَدُ أَنْ لا إله إلا الله ...» (توحید) آموزش توحید و یگانگی خالق به زائر است نیز آنگاه که میگوید «اشهد ان محمد عبده و رسوله... (نبوت) آموزش رسالت پیامبر به زائر میباشد.
«اللَّهُمَ صَلِّ عَلَى أَمِيرِ المُؤْمِنِين على بن أبي طالب ... اللَّهم صَلِّ عَلَى فاطمه بنت نبيك ... اللهم صل على الحسن والحسين ... اللهم صل على على بن موسى الرضا ... اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى حُجَتِكَ وَ وَلِيْكَ الْقائم» (امامت) هنگامی که زائر کنار ضریح می ایستد و این صلوات ها را می خواند الگویی برای تثبیت نگرش وی به سلسله امامت دوازده گانه و نبوت پیامبر و عصمت حضرت زهرا به حساب می آید. همچنین خواندن این مضامین سبب شناخت عمومی امامان و ویژگی خاص آنان است؛ مانند ویژگی خاص امام سجاد که همان زین العابدین بودن زینت عابدان میباشد.
البته این امام شناسی اجمالی به شرطی محقق میگردد که زائر هنگام خواندن زیارت در مضامین آن بیندیشد.
۴-۲-۳- احساس منطقی گناه
احساس گناه نزد برخی روان شناسان بیماری زا و نزد برخی دیگر سلامت بخش است. اما باید دانست که فقدان احساس گناه، ویژگی شخصیتهای ضد اجتماعی است زیرا فردی که احساس گناه نمیکند خود را بی عیب و نقص میداند کلینبل احساس گناه را به دو نوع منطقی و غیر منطقی تقسیم میکند. او میگوید «احساس گناه منطقی آن است که فرد بر اساس شناخت ارزشها درک کند به امر ارزشمندی صدمه وارد کرده اما احساس گناه غیر منطقی و نورتیک به سبب ترس از تنبیه میباشد. آنچه در زیارات و ادعیه آمده است، ناظر بر احساس گناه منطقی است زیرا نخست اینکه وقتی در دعای پیش از غسل میگوید «اللَّهُم و ظهرلی قلبی یعنی خدایا قلب مرا پاک ساز؛ ناظر بر این مطلب است که احساس گناه دارد چون فردی که چنین احساسی ندارد، طلب طهارت نمیکند دوم پاک شدن از خطاها را با یاری خدا مطرح میکند که وجه تمایز الگوی اسلامی بر الگوهای دیگرادیان است. سوم، آمرزش طلبی ای که در دعای بعد از نماز زیارت امام رضا می خواند «انی استغفرك استغفار حیاء ... استغفار رجاء»: خدایا آمرزش میطلبم از روی حيا ،امیدوارانه برای بازگشت آمرزش با رغبت ناظر بر احساس گناه منطقی است بنابراین خواندن زیارت و طلب آمرزش، توبه، شفاعت طلبی و طلب عفو همگی دو امر را در زائر تقویت میکند
۱- احساس گناه را در وی بر می انگیزاند. به عبارت دیگر، به زائر می آموزد که احساس گناه نسبت به خطاهای خود داشته باشد.
۲- با توجه به معانی زیارت ،رضویه احساس گناه منطقی در زائر تقویت میشود؛ اگرچه ممکن است برخی عبارت ها احساس گناه غیر منطقی را نیز در بر بگیرد ولی آنچه بیشتر مورد تأکید زیارت میباشد همان احساس گناه منطقی است که زائر با خواندن زیارت باید به آن متذکر گردد و با الگوی دینی نسبت به بازگشت از خطاهای خود، اقدام کند تا سلامت رفتاری و آرامش روانی یابد البته این نکته باید مورد توجه واقع شود که طلب استغفار و آمرزش برای معصوم و غیر معصوم مرتبه ای متفاوت دارد.
۵-۲-۳- ارتباط قلبی با معشوق
اثر دیگر زیارت، برقراری ارتباط قلبی با حجت خدا و قرار دادن خویشتن خویش در حوزه روحانیت و فیض بخشی پیامبر و امام است همچنین زیارت یکی از راه های بزرگداشت مفاخر و صاحبان کمال است که در حقیقت، موجب بقا و استمرار حیات علمی هنری و معنوی آنان میگردد.