اخلاق و رفتار

امام هشتم (ع) همانند اجداد طاهرین خویش در اخلاق و رفتار و آداب معاشرت و کمالات انسانی برترین الگوی عصر خود بود. احترام به حقوق دیگران سخاوت و احسان نفوذ معنوی و اجتماعی، حسن خلق عدالت تواضع و فروتنی حیاء و ادب دعوت به نیکی دفاع از مستضعفان و یاری به آنان ابراز محبت و مهربانی با بندگان خدا و سایر کمالات انسانی سرآمد همه خوبان بود. در اینجا فرازهایی از سیره فردی و اجتماعی آن حضرت را با هم میخوانیم

عفو و گذشت

عفو و گذشت از زیباترین خصلتهای مردان خداجو و انسانهای به کمال پیوسته است. آنان همواره این کلام قرآن را نصب العین خود قرار می دهند که خداوند متعال به رسول گرامی اش و مسلمانان عفو و اغماض را سفارش کرده و فرمود

فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِي اللَّهُ بِأَمْرِهِ (۲. بقره ٫ ۱۰۹)

شما عفو کنید و از خطای آنان در گذرید تا اینکه خداوند دستوراتش را به شما ابلاغ کند.

و در آیه دیگری عفو و گذشت را نزدیکترین و میانبرترین راه برای تقوی و پارسائی قلمداد کرده و فرمود

وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوى، (۱. همان ٫ ۲۳۷)

اگر گذشت و عفو را پیشه کنید به پارسائی نزدیکتر است.

از منظر فرهنگ قرآن انسانهای وارسته دارای یک سری کمالات اخلاقی و ویژگیهای پسندیده هستند که از جمله آنها عفو کردن خطاهای دیگران و نادیده انگاشتن بدیهای مردم است. خداوند دارندگان چنین اوصافی را نیکوکاران حقیقی می نامد و می فرماید

 الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَاءِ، وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَ الْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛

شخصیتهای سعادت طلب و پرهیزگار آنهائی هستند که در توانگری و تنگدستی انفاق میکنند و خشم خود را فرو میبرند و از خطای مردم چشم پوشی میکنند و خداوند نیکوکاران را دوست دارد. (۲. آل عمران ٫ ۱۳۴)

این صفت نیک و پسندیده آنچنان مورد عنایت خداوند است که پروردگار احدیت برخی از اسماء حسنای خود را به نام عَفْو و غَفُور مطرح می کند که حکایت از بخشایندگی و آمرزندگی حضرت حق دارد. با توجه به این آیات، عفو و گذشت در سیره امام رضا (ع) جایگاه والائی دارد چرا که آن بزرگوار مظهر اسماء الهی و جلوه ای کامل از کمالات اخلاقی به شمار می آید.

عیاشی سمرقندی در تفسیر خود به این ویژگیهای والای امام هشتم (ع) پرداخته و می نویسد:

صفوان برای شرفیابی محمد بن خالد به حضور امام رضا (ع) اجازه گرفت. او قبلاً به اطلاع امام (ع) رساند که محمد بن خالد از پیروان مکتب اهل بیت (ع) نیست و در پشت سر امام رضا (ع) بدگوئی میکرده است. اما حالا پشیمان شده و میخواهد عذر خواهی کرده و گذشته را جبران نماید. امام رضا (ع) به او اجازه ورود داد محمد بن خالد آمده و عرضه داشت: فدایت شوم من اشتباهاتی را مرتکب شده و به خودم ستم کرده ام من از گذشته خود پشیمانم و به درگاه الهی از گذشته خود استغفار میکنم. دوست دارم عذرم را پذیرفته و خطای مرا ببخشید. امام هشتم(ع) فرمود: بلی من بخشیدم و عذرت را پذیرفتم آنگاه امام رضا (ع) به آیه ای از قرآن استناد جسته و فرمود

خداوند به پیامبر خود میفرماید به برکت رحمت الهی در بر خورد با مردم نرم و مهربان شدی اگر خشن و سنگدل بودی مردم از اطراف تو پراکنده میشدند پس آنان را عفو کن و بر ایشان طلب آمرزش نما و با آنان در امور جامعه مشورت کن! (۱. آل عمران ٫ ۱۵۹)

بعد از تلاوت آیه امام رضا (ع) از پدر محمد پرسید و او گفت: پدرم از رفت و امام (ع) نیز برای پدرش هم استغفار نمود. (۲. تفسير عیاشی، ج ۱، ص ۲۰۳)

در خاطره دیگری از آن حضرت ابعاد بیشتری از بخشش و گذشت آن سرور و سالار شیعیان روشن میشود احمد حلال از شیفتگان اهل بیت (ع) میگوید شنیدم فردی به نام اخرس در مکه به امام رضا (ع) جسارت کرده و با ذکر نام امام او را دشنام میدهد. چنان ناراحت شدم که به سوی مکه سفر کردم و کاردی آماده کرده و بیش خود سوگند خوردم که بخدا قسم هر گاه او از مسجد بیرون آید او را به قتل رسانم و با همین نیت در سر راه او قرار گرفتم ناگاه از سوی امام رضا (ع) رقعه ای به دست من رسید که در آن نوشته بود

بسم الله الرحمن الرحیم ترا به حقی که بر گردن تو دارم با اخرس کاری نداشته باش همانا که خداوند متعال تکیه گاه و کفایت کننده من می باشد. (۱. بصائر الدرجات، ص ۲۵۲)

آن حضرت می فرمود ما خاندان پیامبر (ص) وارث تمام خوبیها و کمالات انبیاء گذشته هستیم ما عفو و گذشت را از آل یعقوب و شکر و سپاسگذاری از آل داود و صبر و بردباری را از آل ایوب به ارث برده ایم( 2. روضه کافی، ص ۳۰۸) بلی عفو و گذشت و چشم پوشی از خطای دیگران شیوه مردان والا و انسانهای وارسته است. همچنانکه قرآن کریم به کرامت و بزرگواری و گذشت حضرت یوسف از خطای برادرانش اشاره کرده و از زبان حضرت یوسف می فرماید

لا تَشْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ (۳. يوسف ٫ ۹۲)

امروز هیچ ملامت و توبیخی برای شما نیست خداوند شما را میبخشد و او مهربانترین مهربانان است.

سعدی می گوید:

گنهکار را عذر نسیان بنه                                   چو زنهار خواهند زنهار ده

گر آید گنهکاری اندر پناه                            نه شرط است کیفر به اول گناه

که سهل است لعل بدخشان شکست                            شکسته نشاید دگر باره بست

امام رضا نه تنها برای دوستان و شیعیان عفو و گذشت داشت، بلکه ستمکارترین دشمن خود را نیز مورد عفو و اغماض قرار داد. داستان زیر

گواه این مدعاست

بعد از تثبیت حکومت مامون در خراسان و ورود امام رضا (ع) به آن منطقه برخی از فرماندهان عصر و حکومت هارون که جنایات زیادی مرتکب شده بودند به علت نافرمانی با مأمون به زندان افتادند. که از جمله آنها علی بن ابی عمران ابن مونس و جلودی بودند. مامون یک به یک آنان را محاکمه کرده و میکشت تا اینکه که جلودی را برای محاکمه در حضور امام رضا (ع) به نزد مامون آوردند.

او یکی از فرماندهان جنایتکار رژیم هارون بود و زمانی که بعد از شهادت امام هفتم (ع) محمد بن جعفر در مدینه خروج کرده بود جلودی برای خاموش کردن قیام محمد و سرکوب شورش به مدینه رفت. او به خانه های آل ابی طالب حمله کرده و لباسها و زینتهای بانوان هاشمی را غارت نمود و برای آنان بیش از یک لباس باقی نگذاشت. جلودی هنگامی که به خانه امام رضا (ع) رسید با لشگریانش به منزل حضرت هجوم برد. حضرت وقتی هجوم بی رحمانه لشگر خیانتکار هارون را دید. تمام بانوان را در یک خانه جمع کرد و خود در جلو در ایستاد. جلودی گفت: طبق دستور هارون باید به داخل خانه رفته و تمام لوازم و لباسها و زینتهای زنان را غارت کنم. حضرت علی بن موسی الرضا (ع) فرمود: شما اجازه دهید من خودم شخصاً داخل منزل شده و تمام آنچه را که میخواهید برایتان بیاورم و مطمئن باشید که این کار را انجام میدهم و با اصرار تمام آنان را نگذاشت که داخل خانه شوند. امام رضا(ع) با اینکه شدیداً ناراحت بود ولی مجبور شد که تمام لوازم، لباسها و زینتهای زنان به غیر از یک تن پوش را گرفته و به جلودی تحویل دهد.

حالا زمان گذشته و جلودی با همه جنایات و آزار و اذیتهای که به خاندان اهل بیت (ع) بویژه امام رضا انجام داده الآن در مقابل تیغ انتقام روزگار قرار دارد. وقتی جلودی را وارد بارگاه مامون کردند. امام رضا(ع) با کمال بزرگواری میانجگری کرده و با تقاضای عفو جلودی به مامون گفت:

ای خلیفه این پیرمرد را به من ببخش مامون اظهار داشت: آقای من این همان شخص پلیدی است که به دختران رسول خدا (ص) رحم نکرد و تمام وسائل آنان را در مدینه غارت نمود.

وقتی جلودی به مکالمه امام با مامون متوجه شد که امام درخواست عفو او را میکرد چنین پنداشت که امام هشتم مجازات او را می خواهد از آنجایی که کافر همه را به کیش خود پندارد با التماس تمام به مامون گفت: ترا قسم میدهم به خدا و به خدمتی که به پدرت کرده ام سخن این مرد را در مورد من نپذیر

 مامون هم گفت: بخدای عالم سوگند سخن امام رضا را در مورد تو نخواهم پذیرفت و سپس او را بقتل رساند. (۱. بحار الانوار، ج ۴۹، ص ۱۶۷، المناقب، ج ۴، ص ۳۴۵) بلی امام رضا (ع) چنان قلبی مهربان دلسوز و بخشنده داشت؛ که نه تنها دشمن خود را مورد عفو و بخشش قرار میداد بلکه برای نجات او شفاعت هم میکرد.

آن رهبر الهی هیچگاه اهل کینه و انتقام نبود و این خصلت جوانمردانه را از پدران و اجداد پاک خود به ارث برده بود آن حضرت نه تنها در اندیشه انتقام و کینه جوئی نبود بلکه میکوشید بدی ها را با خوبی پاسخ دهد و به این وسیله دشمنان قسم خورده اش را به دوستان جانی و صمیمی بدل کند. و این همان آموزه قرآن و رهنمود علی (ع) است که در ضمن شمار صفات پارسایان فرمود

يَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَهُ

پرهیزگاران آنانند که از کسی که به آنان بدی و ستم کرده عفو میکنند.

متاب ای پارسا روی از گنه کار                                          به بخشایندگی در وی نظر کن

اگر من ناجوانمردم به کردار                                     تو بر من چون جوانمردان گذر کن

 البته عفو و گذشت امام رضا به این معنا نیست که آن حضرت هرگز در مقابل ستمگران و معاندان هیچ عکس العملی از خود نشان نمی داد، بلکه در بحث صلابت و قاطعیت آن حضرت به این نکته بیشتر خواهیم پرداخت که امام رضا برای شکستن ابهت و اقتدار متجاوزان به حریم امامت نه تنها از خطاهایشان عفو نمیکرد بلکه با قدرت و صلابت غرور و تکبر آنان را در هم میشکست ماجرای مجازات حمید بن مهران که تحت عنوان «كيفر كستاخی خواهد آمد یکی از همین نمونه هاست.

ص24