فرقه های کلامی فعال در عصر امام رضا (ع)
واقفه گروهی بودند که در سال ۱۸۳ هـ . ق . ، مصادف با شهادت موسی بن جعفر (ع)، اعلام موجودیت کردند و خط مشی عقیدتی و سیاسی خویش را بر مبنای انکار مرگ حضرت موسى بن جعفر (ع) و مبارزه با امامت حضرت رضا (ع) قرار دادند .
از این جهت به آنان واقفه میگویند که بر امامت موسی بن جعفر (ع) توقف کردند و آن حضرت را به عنوان آخرین فرد در سلسله امامت پنداشته اند. آنها می گویند: موسی بن جعفر (ع) از دنیا نرفته و زنده است گرچه در کیفیت زندگی او اختلاف زیادی دارند.(۱)(فرق الشيعه، ص ۸۰ )
مناظره واقفه با امام رضا (ع)
با توجه به این که واقفه منکر امامت امام رضا (ع) بودند استدلال آنان، در تمام مناظرات بر همین محور دور میزد. با توجه به شرایطی که در امام (ع) معتبر است آنان با ایجاد شبهاتی، چنین برداشت می کردند که امام رضا (ع) دارای شرایط امامت نیست .
شبهات گروه واقفه
۱- اختلاف در روش زندگی امام رضا (ع) با پدرش .
۲- شرکت نکردن امام رضا (ع) در تجهیز پدرش .
۳-وجود نقص جسمی در امام رضا (ع).
شبهه اول :راوی می گوید عده ای از واقفه که بین آنان علی بن ابی حمزه، محمد بن اسحاق، حسین بن مهران، حسن بن ابی سعید المکاری بودند بر حضرت رضا (ع) وارد شدند .
علی بن ابی حمزه خطاب به امام رضا (ع) عرض کرد: فدایت شوم از پدرت چه خبر داری؟
امام رضا (ع): پدرم رحلت فرموده است.
علی بن ابی حمزه: چه کسی را به عنوان جانشین و وصی نصب کرده است؟
امام رضا (ع): مرا به عنوان جانشین انتخاب کرده است .
علی بن ابی حمزه: ولی تو چیزی میگویی که نه علی ابن ابی طالب (ع) و نه غیر او، از پدرانت گفته اند! ( کنایه از این که موضعگیری ،فرهنگی ،اجتماعی، سیاسی تو با روش آنان مطابق نیست پس تو امام نیستی.)
امام رضا (ع) :رسول خدا (ص) که بهترین و برترین پدرانم میباشد، سخن مرا فرموده است.
علی بن ابی حمزه: نمیترسی که حکومت تو را بکشد - کنایه از این که چرا تقیه نمی کنی .
امام رضا (ع): اگر احتمال کشتن میدادم با این موضعگیری در کشتن خود به آنان کمک کرده ام. سپس فرمود: بعد از این که پیامبر (ص) ادعای نبوت کرد ابولهب او را تهدید کرد پیامبر (ص) به او فرمود اگر از ناحیه تو کوچکترین آسیبی به من رسید؛ من دروغگو باشم. و این اولین نشانه پیامبری او بود و اولین نشانه امامت من این که اگر کوچکترین آسیبی از ناحیه هارون به من رسید، من دروغگو باشم .
حسین بن مهران :اگر مدعی امامت هستی خواسته ما را برآورده کن - کنایه از این که تقیه نکن و از زنده بودن پدرت به ما خبر بده.
امام رضا (ع): آرزویت چیست؟ آیا انتظار داری که من بروم پیش هارون و به او بگویم من امام و رهبر هستم و تو هیچکاره ای؟! پیامبر هم در ابتدای نبوت چنین کاری نکرده بود، بلکه در ابتدا تنها به خاندان و دوستان و اطرافیان مورد اطمینان خود اعلام کرده بود.
سپس امام رضا (ع) فرمود :شما پدران مرا امام میدانید و چنین عقیده ای را درباره آنان ندارید، چگونه شد که من تنها باید درباره زنده بودن پدرم تقیه کنم؟
من در اعلام امامتم هرگز از شما تقیه نمیکنم پس چگونه باید از شما درباره زنده بودن پدرم - اگر زنده باشد - تقیه کنم ؟؟(۲)(عبون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۲۱۴)
شبهه دوم : عدم شرکت امام رضا (ع) در تجهیز پدرش در اعتقاد شیعه هرگاه امامی از دنیا برود امور مربوط به غسل کفن و نماز او را باید امام بعدی انجام دهد. در جوامع حدیثی شیعی بابی است به عنوان «ان الامام لا يغسله الا الامام من الائمه(۳)(محمد بن یعقوب، کلیبی، اصول کافی مترجم مصطفوی، ج ۲، ص ۲۲۴ ، ناشر انتشارات اسلامیه)». چیزی که شبهه را تقویت می کرد این
بود که امام کاظم (ع) در بغداد به شهادت رسید و امام رضا (ع) در مدینه بود.
راوی می گوید: خدمت امام رضا (ع) بودیم، علی بن ابی حمزه به اتفاق ابن سراج و ابن ابي سعيد المكارى که اینان از رهبران واقفه بودند - وارد شدند .
علی بن ابی حمزه خطاب به امام رضا (ع) عرض کرد: از پدرانت روایت داریم که تجهیز امام به عهده امام بعدی است - کنایه از این که تو در تجهیز پدرت شرکت نداشتی پس امام نیستی .
امام رضا (ع): آیا حسین بن علی (ع) امام بود یا نه؟
علی بن ابی حمزه: حسین بن علی (ع) امام بود.
امام رضا (ع) :چه کسی او را تجهیز کرد؟
علی بن ابی حمزه: فرزندش على بن الحسين (ع).
امام رضا (ع) :در آن زمان علی بن الحسین (ع) کجا بود؟
علی بن ابی حمزه :در کوفه زندانی عبیدالله بن زیاد بود.
امام رضا (ع): با این که زندانی بود چگونه در تجهیز پدرش شرکت کرد؟
علی بن ابی حمزه: روایت داریم که حضرت از زندان خارج شد و به کربلا رفت و در تجهیز پدرش شرکت کرد و بعد از دفن سید الشهدا به زندان بازگشت بدون این که مأموران از این جریان اطلاع پیدا کنند.
امام رضا (ع) اگر علی بن الحسین (ع) با این که زندانی و تحت نظر بود؛ می تواند از کوفه به کربلا برود و پدرش را تجهیز کند و برگردد بدون این که کسی بفهمد، من که زندانی و تحت نظر نبودم، آسانتر میتوانستم به بغداد بیایم و تجهیز پدرم را انجام دهم و برگردم، بدون این که کسی اطلاع پیدا کند.
با این جواب دندان شکن حضرت علی بن ابی حمزه چاره ای ندید جز این که بحث را منحرف کند و شبهه دیگری مطرح نماید.
علی بن ابی حمزه: روایت داریم که امام (ع) تا جانشین خود را نبیند، نمی میرد! - کنایه از این که تو عقیم هستی و جانشین نداری، پس امام نیستی -
امام رضا (ع): - شما روایت را تحریف کرده اید - روایت این است که امام (ع) تا جانشین خود را نبیند، نمی میرد، مگر امام قائم (ع).
رهبران واقفه: چنین روایتی نداریم کنی؟
امام رضا (ع) :دارید ولی نمی دانید چرا چنین گفته شده و معنای آن چیست . علی بن ابی حمزه آری چنین چیزی در روایت هست امام رضا (ع) وای بر تو چگونه جرأت میکنی به روایت تحریف شده برایم استدلال کنی؟
سپس فرمود :انشاء الله خداوند به زودی جانشینم را به من نشان خواهد داد.
پس از این که علی بن ابی حمزه در این مناظره شکست سختی خورد، حضرت رضا (ع) او را چنین نصیحت فرمود: پیرمرد از خدا بترس و از جمله کسانی که مانع راه خدا هستند؛ نباش !(۴)(عزيزا ... العطاردی، مسند الامام الرضا (ع) ، ج ۱، ص ۱۶۷ ، ناشر، المؤتمر العالمي الامام الرضاعلیه السلام)
شبهه سوم : وجود نقص جسمی در امام رضا (ع) - صفوان بن یحیی می گوید : حسین بن قیام از ما خواست برایش از امام رضا (ع) وعده ملاقات بگیریم. پس از این که بر امام (ع) وارد شد، در مقابل امام (ع) ایستاد و گفت : آیا تو امام هستی؟!
حضرت فرمود : آری
حسين بن قياما: من خدا را به شهادت می گیرم که تو امام نیستی!
امام رضا (ع) سرش را پایین انداخت و پس از مدتی سرش را بلند کرد و فرمود: به چه دلیل من امام نیستم؟
حسين بن قياما: ما از امام صادق (ع) روایت داریم که امام عقیم نیست و تو به این سن رسیدی و هنوز فرزند نداری؟
امام رضا (ع) دو مرتبه سرش را پایین انداخت و پس از مدتی سرش را بلند کرد و فرمود: من خدا را شاهد میگیرم که زمان زیادی نخواهد گذشت که خداوند پسری به من عطا خواهد کرد! راوی می گوید از آن زمان ما شمارش را آغاز کردیم هنوز سال به پایان نرسیده بود که حضرت جواد (ع) به دنیا آمده .(۵)(عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۲۰۹ و مسند امام رضا، ج ۱، ص ۱۷۸ )
واقفه برای اعتقاد خود و توجیه آن شبهات دیگری نیز دارند ولی چون جنبه کلامی ندارد و تنها در فهم روایات و مصداق آنها شبهه دارند، لذا آنها را نقل نکردیم .