محور مناظرات معتزله با امام رضا (ع)
۱ - گناهان کبیره
طرفداران معتزله :خداوند گناهان کبیره را نمی آمرزد.
امام رضا (ع) :امام صادق (ع) فرموده است که این سخن معتزله بر خلاف قرآن است چون خداوند می فرماید: «وان ربك لذو مغفرة للناس . علی ظلمهم (۱۱)( سوره رعد (۱۳)، آیه ۶ )» با این : با این که مردم نسبت به خود ستم می کنند، خداوند آنان را می بخشد( ۱۲)(ابو جعفر، صدوق، التوحيد، ص ۴۰۶، ناشر، مكتبة الصدوق) .
۲- خلق قرآن
از مسائل حاد کلامی آن دوران مسأله خلق قرآن بود که معتزله بیشتر به آن دامن می زدند. بر این اساس، گاهی برای کشف حقیقت از حضرت سؤال می کردند امام (ع) نیز واقعیت را بیان می فرمود مثل این مورد یاسر خادم میگوید از امام (ع) پرسیدند نظر شما درباره قرآن چیست؟ امام (ع) فرمود: خدا مرجئه( ۱۳)(مرجئه گروهی بودند که بعد از شهادت علی (ع) به وجود آمدند فلسفه وجودی آنان، این بود که چون نتوانستند عملکرد خلفای چهارگانه را توجیه کنند درباره ابوبکر و عمر صریح قضاوت می کردند که آنان خوب بودند ولی راجع به عثمان و علی (ع) قضاوت نمی کردند بلکه می گفتند قائل به ارجاء و تأخیر می شویم که قیامت، امر آنان روشن خواهد شد. این گروه بعدها تبدیل به یک فرقه کلامی با افکار خاصی شد.) و ابا عینیه (۱۴)(در ضبط این کلمه اختلاف است. نسخه بدل آن ابو حنیفه است. اگر مقصود ابو حنیفه باشد او نعمان بن ثابت کوفی، یکی از رهبران چهارگانه اهل سنت است وفاتش در سال ۱۵۰ هجری قمری است و قبرش در بغداد می باشد .
(قمی، شیخ عباس، هدية الاحباب في ذكر المعروف بالكنى والالقاب والانساب، ص ۱۶ ، ناشر، مؤسسه انتشارات امیرکبیر)
و اگر ضبط این کلمه ابوعینیه باشد او ابو عينيه بن محمد در عصر خلفای عباسی می زیست او شاعری زبر دست بود. بخصوص هجویه های او زبانزد عام و خاص بود مأمون عباسی خونش را مباح ساخت، ابوعینیه از چنگ او به عمان گریخت و تا زمان مرگ مأمون در سال ۲۱۸ هجری همان جا ماند.
(دائرۃ المعارف بزرگ اسلامی ، ج ۲، ص ۶۹۰، ناشر، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی) با توجه به این توضیح زندگی ابوعینیه باید شخص مقصود در متن ابو حنیفه باشد چه این که اوست که تفکر فقهی، حدیثی و کلامی دارد.) را لعنت کند چگونه می توان گفت: قرآن مخلوق نیست، با اینکه آنچه ما به عنوان قرآن میخوانیم و سخن میگوییم کلام و خبر و قصه است (۱۵)(مسند الامام الرضا (ع)، ج ۱، ص ۳۰۷ ) .
گاهی سؤال در این زمینه برای کشف حقیقت نبود بلکه با اهداف دیگری طرح می شد و شاید این سؤال را بدین منظور مطرح میکردند تا جواب حضرت را دستاویزی برای تحت فشار قرار دادن دیگران قرار دهند که در این موارد حضرت از پاسخ صریح امتناع می کرد. مثل این موارد :
حسین بن خالد: ای پسر پیامبر (ص) قرآن مخلوق است یا خالق ؟
امام رضا (ع): قرآن نه خالق است و نه مخلوق ، تنها کلام خداست (۱۶)(توحید، ص ۲۲۳ ) .
ریان بن صلت :نظر شما درباره قرآن چیست؟
امام رضا (ع): قرآن کلام خداست از آن پیشی نگیرید و هدایت را در غیر آن نجویید که گمراه می شوید (۱۷)(همان کتاب).
-اهل بیت (ع)
مأمون عده ای از علمای عراق و خراسان را در دربار گرد آورده بود، پس از حضور حضرت رضا (ع)، مأمون در حالی که به علماء خطاب میکرد گفت: در این آیه : « ثم أورثنا الكتاب الذين اصطفينا من عبادنا فمنهم ظالم لنفسه ومنهم مقتصد و منهم سابق بالخيرات باذن الله ذلك هو الفضل الكبير (۱۸ )( سوره فاطر (۳۵) آیه ۳۲). » مقصود از بندگان برگزیده چه کسانی هستند؟
علماء: مقصود امت اسلامی است.
مأمون: رو به امام رضا (ع)، نظر شما در این باره چیست؟
امام (ع) :سخن آنان را قبول ندارم بلکه مقصود اهل بیت (ع) هستند.
مأمون :چگونه؟
امام (ع): اگر مقصود همه امت بودند می بایست همه آنان در بهشت باشند و این با ذیل آیه سازگار نیست، بنابراین مقصود از بندگان برگزیده اهل بیت (ع) هستند که خداوند آنان را در قرآن چنین معرفی فرموده است: «انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت ويطهركم تطهيراً (١٩)(سوره احزاب (۳۳)) .
« ای اهل بیت خدا میخواهد که پلیدی را از شما دور کند و شما را چنان که باید پاک دارد*(در این جا سعی کرده ایم روایاتی را که امام رضا (ع) درباره فضیلت اهل بیت (ع) به آنها استدلال می کند از منابع اهل سنت ارائه کنیم تا این تصور پیش نیاید که این روایات و فضیلتها تنها در منابع شیعه ذکر شده و علمای اهل سنت از آنها بی اطلاع می باشند.) »همچنین پیامبر (ص) درباره آنان فرمود: من دو چیز گرانبها را بین شما به امانت می گذارم : کتاب خدا و اهل بیتم این دو هرگز از هم جدا نمی شوند تا در قیامت کنار حوض کوثر برمن وارد شوند. ببینیم چگونه از این دو امانت نگهداری میکنید به اهل بیتم چیزی نیاموزید، آنان داناترین شمایند (۲۰)( علاء الدين ، المتقى، كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، ج ۱، ص ۱۸۶ ، ناشر مؤسسة الرساله، بيروت ) .
علماء: آیا عترت همان آل هستند؟
امام (ع): آری! عترت با آل یکی هستند .
علماء: پیامبر (ص) فرموده است امت من آل من هستند و اصحاب پیامبر فرمودند: آل محمد (ص) امت محمد (ص) هستند!
امام (ع): آیا صدقه بر آل محمد (ص) حرام است یا نه؟
علماء: آری، حرام است .
امام (ع): آیا صدقه بر امت حرام است؟
علماء: نه! حرام نیست .
امام (ع): از همین جا فرق بین امت و آل روشن میشود وای بر شما چگونه فکر می کنید؟ آیا از قرآن اعراض کرده اید یا بر خود ستم میکنید؟ آیا نمی دانید که روایت هم درباره برگزیدگان و هدایت شدگان از امت وارد شده است نه همه آنان؟!
علماء :به چه دلیل؟
امام (ع) سخن خدا ؛ «ولقد ارسلنا نوحاً و ابراهيم وجعلنا في ذريتهما النبوة والكتاب، فمنهم مهتد و كثير منهم فاسقون (۲۱)(حدید (۵۷) آیه ۲۶ )» (ما نوح و ابراهیم را به رسالت فرستادیم و در میان فرزندانشان نبوت و کتاب نهادیم بعضی از آنان هدایت یافتند و بسیاری از آنان فاسقند). و آیا نمی دانید که نوح عرض کرد: «رب ان ابنى من اهلى و ان وعدك الحق( ۲۲)(هود (۱۱) آیه ۴۵ )» . (خدایا ! فرزندم از خاندان من است و وعده تو حق است. این سخن نوح به این خاطر بود که خدا به او وعده داده بود که او و خاندانش را نجات دهد .
خدا در پاسخ نوح فرمود: «یا نوح انه ليس من اهلك انه عمل غير صالح فلا تسئلن ماليس لک به علم انى اعظك ان تكون من الجاهلین (۲۳)(هود (۱۱) ۴۶ )» ای نوح فرزندت از خاندان تو نیست چون او کار ناشایستی است از سر ناآگاهی از من چیزی مخواه بر حذر می دارم تو را که از مردم نادان باشی .)
مأمون: آیا خدا عترت را بر بقیه مردم برگزیده است؟
امام (ع): خدا آنان را در قرآن برگزیده است .
مأمون: در کجای قرآن؟
امام (ع): در این آیات :
«ان الله اصطفی آدم و نوحاً و آل ابراهيم و آل عمران على العالمين ذرية بعضها من بعض والله سميع علیم (۲۴)(آل عمران (۳) آیه ۳۳ ) »(بدرستی که خدا، آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد. فرزندانی بودند برخی از نسل برخی دیگر پدید آمدند و خدا شنوا و داناست . )
« ام يحسدون الناس على ما آتاهم الله من فضله فقد آتينا آل ابراهيم الكتاب والحكمة و آتيناهم ملكاً عظيماً (۲۵)(نساء (۴) آیه ۵۴ )»( یا بر مردم بخاطر نعمتی که خدا از فضل خویش به آنان ارزانی داشته حسد می برند؟ در حالی که ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و فرمانروایی بزرگ ارزانی داشتیم .)
امام (ع): به دنبال این خداوند بقیه مؤمنان را مورد خطاب قرار داد که : «یا ایها الذین آمنوا اطيعو الله و اطيعوا الرسول و اولی الامر منكم (۲۶)( نساء (۴) آیه ۵۸ )» (ای کسانی که ایمان آورده اید : از خدا اطاعت کنید و از رسول و اولی الامر خویش، فرمان برید . )
امام (ع): و مقصود از ملک عظیم در آن آیه یعنی ا اطاعت کردن از برگزیدگان پاک.
علماء: آیا خدا در قرآن برگزیدگان را مشخص کرده است؟
امام (ع) :گذشته از آیاتی که در باطن مصداق برگزیدگان میباشند در ظاهر نیز در ۱۲ مورد آنها را مشخص کرده است:
۱- «وانذر عشیرتک الاقربین (۲۷) (شعراء (۲۶) آیه ۲۱۴ )»و رهطك المخلصین که در قرآن عبدالله بن مسعود به قرائت ابی بن کعب و رهطك المخلصین ثبت است .
۲-« انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت ويطهركم تطهيراً (۲۸)(احزاب (۳۳) آیه ۳۳ )» (ای اهل بیت خدا می خواهد که پلیدی را از شما دور کند و شما را چنان که باید پاک دارد و وقتی که خداوند پاکان را برگزید؛ در آیه مباهله به پیامبر (ص) دستور داد :
۳-«قل تعالوا ندع ابناء نا و ابناء كم و نساء نا و نساء كم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل، فنجعل لعنة الله على الكاذبین (۲۹)(آل عمران (۳) آیه ۶۱ )» (بگو : بیایید فرزندانمان و فرزندانتان و زنانمان و زنانتان و خودمان و خودتان را بخوانیم سپس دعا کنیم و لعنت خدا را بر دروغگو قرار دهیم .)
در این هنگام پیامبر (ص)، علی و فاطمه و حسن و حسین ـ علیهم السلام - را برای این کار آورد.
امام (ع): مقصود از انفسنا کیست؟
علماء: خود پیامبر (ص).
امام (ع) اشتباه میکنید مقصود علی (ع) است. دلیل آن سخن پیامبر (ص) است که فرمود: «الينتهين بنو وليعه اولا بعثن اليهم رجلاً کنفسی (۳٠)( كنز العمال ...، ج ۴، ص ۴۴۱ )»،( باید بنو ولیعه کار خود را به پایان برند و گرنه مردی مثل خودم را به سوی آنان میفرستم . ) و مقصودش علی (ع) است، این شرفی است که هیچ کس در آن بر علی (ع) سبقت نگرفت و برای احدی قرار داده نشده چون علی (ع) به منزله خود پیامبر (ص) محسوب شده است .
۴-وقتی که پیامبر (ص) بجز عترت را از مسجد بیرون راند عباس بن عبد المطلب عرض کرد: یا رسول الله ما را بیرون راندی ولی علی (ع) را جای دادی؟
پیامبر فرمود: «ما انا تركته و اخرجتكم ولكن الله تركه و اخرجکم (۳۱)(همان کتاب، ج ۱۱، ص ۶۰۰ )»، (من او را رها نکردم و شما را بیرون کنم بلکه خداوند او را رها و شما را بیرون کرد.)
امام (ع): این سخن بیان دیگری از کلام پیامبر (ص) خطاب به علی (ع) است که فرمود : «انت منى بمنزلة هارون من موسى ( ۳۲)(همان کتاب، ص ۵۹۹ وج ۱۳، ص ۱۹۲ )»، (نسبت تو به من مثل نسبت هارون به موسی (ع) است . )
علماء :این سخنان از قرآن نیست کنایه از این که وعده دادی ۱۲ مورد از قرآن بیاوری -
امام (ع): از قرآن شاهد بیاورم.
علماء: بخوان!
امام (ع): و أوحينا الى موسى و اخيه ان تبوءا القومكما بمصر بيوتاً و اجعلوا بيوتكم قبله (۳۳)(یونس (۱۰) آیه ۸۷)»، ما به موسی و برادرش هارون وحی کردیم که برای قوم خود در مصر، خانه هایی مهیا کنید و خانه های خود را عبادتگاه سازید .)
امام (ع): در این آیه نسبت هارون به موسی مشخص شده است و در آن روایت نسبت علی (ع) به پیامبر (ص) مشخص شده است. با این همه دلیل دیگری وجود دارد که پیامبر (ص) فرمود : «ان هذا المسجد لا يحل لجنب ولا لحائض الألمحمد و آل محمد (۳۴)(کنز العمال ...، ج ۷، ص ۶۶۸ ، جمله پایانی حدیث در این منبع نیست )»،( این مسجد برای جنب و حائض حلال نیست مگر برای محمد و آل محمد (ص) . )
علماء :این تفسیر و بیان تنها نزد شما اهل بیت یافت میشود - کنایه از این که دیگران به این صورت روایت نکرده اند. امام (ع) چه کسی میتواند مقام علمی ما را منکر شود؟ در حالی که پیامبر (ص) فرمود: «انا مدينة العلم و على بابها فمن اراد مدينة العلم فليأتها من بابها (۳۵)(همان کتاب ، ج ۱۱، ص ۶۱۴ )»، (من شهر علم هستم و علی (ع) درب آن شهر، هر کس قصد ورود به آن شهر را دارد باید از آن در وارد شود . )
۵ -« وآت ذا القربى حقه (۳۶)(اسراء (۱۷) آیه ۲۶ )»، (حق خویشاوندان را ادا کن . )
چون این آیه نازل شد پیامبر (ص) فرمود به فاطمه بگویید نزد من آید . پس از حضور فاطمه (س)، پیامبر (ص) فرمود: «ان فدكاً لم يوجف عليها بخيل و لا ركاب وهي لي خاصة دون المسلمين . و قد جعلتها لك امرنى الله به فخذيها لك ولولدك (۳۷)(كنز العمال ...، ج ۳، ص ۷۶۷ ، نقل به مضمون و شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۶ ، ص ۲۱۰ )»، (فدك بدون درگیری نظامی به دست آمده و آن اختصاص به من دارد بقیه مسلمانان در آن سهم ندارند، برای این که دستور خدا را اطاعت کرده باشم فدک را به تو بخشیدم فدک را برای خود و فرزندانت بردار )
۶- «قل لا اسئلكم عليه اجراً الا المودة فی القربی (۳۸)(شوری (۴۲) آیه ۲۳ )»، (بگو براین رسالت، از شما جز دوست داشتن خویشاوندان نمی خواهم.)
امام (ع) :این امتیاز تنها برای پیامبر اسلام (ص) و تنها برای آل است. چون خداوند از نوح چنین حکایت می کند: «یا قوم لا اسألكم عليه مالا ان اجرى الا على الله و ما انا بطارد الذين آمنوا انهم ملاقوا ربهم ولكنى اريكم قوماً تجهلون (۳۹)(هود (۱۱) آیه ۲۹ )»، (ای قوم در برابر تبلیغ رسالت خویش، مالی از شما نمی طلبم. مزد من تنها با خداست آنها را که ایمان آورده اند از خود نمی رانم. آنان با پروردگار خویش دیدار خواهند کرد میبینم که شما مردمی نادان هستید . )
و از هود چنین حکایت میکند« یا قوم لا اسألكم عليه اجراً ان اجرى الأعلى الذي فطرنی، افلا تعقلون(۴۰)(هود (۱۱) آیه ۵۱ )«» ،( ای قوم من در برابر رسالتم از شما مزدی نمی طلبم، مزد من تنها با آن کسی است که مرا آفریده است چرا از روی خرد نمی اندیشید؟
ولی به پیامبر (ص) فرمود :« قل لا اسألكم عليه اجراً الا المودة في القربي»، (بر این رسالت از شما جز دوست داشتن خویشاوندان نمی خواهم.)
خدا به این جهات دوستی آنان را واجب کرد:
الف) چون خدا می دانست که قربی هرگز از دین برنمی گردند و به ضلالت و گمراهی رونمی آورند.
ب) اگر انسان شخصی را دوست داشته باشد ولی بعضی از اهل بیتش با او دشمن باشند ،قلب انسان تسلیم نخواهد بود - کنایه از این که دوستی واقعی نخواهد بود و چون خدا می خواست که در دل پیامبر (ص) نسبت به مؤمنان هیچ کدورتی نباشد دوستی اهل بیتش را بر مؤمنان واجب کرد. بر این اساس هر کس از اهل بیت (ع) پیروی کند و رسول (ص) و اهل بیت (ع) او را دوست داشته باشند، پیامبر (ص) نمی تواند نسبت به او بی محبت باشد و هر کس از اهل بیت (ع) پیروی نکند و با اهل بیت پیامبر (ص) دشمنی ورزد پیامبر (ص) حق دارد که نسبت به او کینه داشته باشد چون یکی از واجبات خدا را ترک کرده است .
چون این آیه نازل شد پیامبر (ص) در بین اصحاب ایستاد و پس از حمد و ستایش خدا فرمود : «أيها الناس ! ان الله قد فرض لى عليكم فرضاً فهل انتم مؤدوه فلم يجبه احداً فقام فيهم يوماً ثانياً فقال مثل ذلك فلم يجبه احد (۴۱)( محسن فیض کاشانی، كتاب الصافي في تفسير القرآن، ج ۲، ص ۵۱۲، منشورات مكتبة الاسلاميه،تهران)»،( ای من مردم خداوند برای من چیزی را بر شما واجب کرده است، آیا آن را ادا میکنید؟) کسی به او پاسخ نداد روز دوم نیز این سخنان را تکرار کرد، کسی پاسخ نداد، روز سوم فرمود: ای مردم آنچه خدا واجب کرده است، طلا، نقره، خوردنی و آشامیدنی نیست .
اصحاب :بنابراین بیان کن!
پیامبر (ص): آیه را خواند.
اصحاب :این واجب را قبول داریم.
امام رضا (ع) :ولی بیشتر آنان به این قول وفا نکردند.
امام رضا (ع) پدرم از پدرانش (ع) برایم نقل کرد که مهاجر و انصار نزد رسول خدا (ص) جمع شدند و عرض کردند:
«زندگی تو با توجه به مهمانانی که بر تو وارد میشوند مخارجی لازم دارد این ثروت و جان ما در اختیار تو هر چه میخواهی بخشش کن و هر چه میخواهی نگهدار. در این هنگام جبرئیل آیه را آورد که : «قل لا اسألكم عليه اجراً ....»
پیامبر (ص) فرمود: «لا تؤذوا قرابتی بعدی »- بعد از من خویشاوندان مرا اذیت نکنید . جلسه تمام شد و مردم بیرون رفتند عده ای از آنان گفتند پیامبر پیشنهاد ما را ... برای این قبول نکرد که بعد از خودش ما را به پیروی از خویشاوندانش و ادارد و آنچه در این مجلس گفت: به دروغ به خدا نسبت داده است. به دنبال این تهمت به رسول خدا (ص)، این آیه نازل شد: «ام يقولون افتريه قل ان افترتيه فلا تملكون لى من الله شيئاً هو اعلم بما تفيضون فيه، کفی به شهيداً بینی و بينكم و هو الغفور الرحیم (۴۲)(احقاف (۴۶) آیه ۸)»،( یا میگویند این دروغی است که خود بافته است بگو اگر من آن را چون دروغی به هم بافته باشم شما نمی توانید خشم خدا را از من بازدارید خدا از آن حرفها که بدان می زنید آگاهتر است و شهادت او میان من و شما کافی است و اوست آمرزنده و مهربان .)
به دنبال نزول آیه پیامبر (ص) برای آنان پیام فرستاد که حاضر شوند وقتی حاضر شدند پیامبر (ص) پرسید: آیا اتفاقی افتاده است؟
اصحاب: به خدا قسم ای پیامبر (ص) بعضی از ما درباره تو بهتان بزرگی زدند ولی ما از آن سخن ناراضی بودیم. سپس پیامبر (ص) آیه را خواند اصحاب گریه شدیدی کردند. خداوند این آیه را فرستاد : «وهو الذي يقبل التوبة عن عباده ويعفو عن السيئات و يعلم ما تفعلون (۴۳)(شوری (۴۲) آیه ۲۵ )»، (و اوست که تو به بندگانش را می پذیرد و گناهانشان را عفو میکند و هر چه می کنید را می داند.)
۷-«ان الله و ملائكته يصلون على النبي يا أيها الذين آمنوا صلوا عليه وسلموا تسليماً (۴۴)(احزاب (۳۳) آیه ۵۶ )» ، (خدا و فرشتگانش بر پیامبر (ص) صلوات می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او صلوات فرستید و سلام کنید؛ سلامی نیکو !
امام رضا (ع): همه میدانند حتی دشمنان که وقتی این آیه نازل شد، مسلمانان عرض کردند ما کیفیت سلام بر شما را می دانیم اما کیفیت صلوات بر شما چگونه است؟
پیامبر (ص) فرمود: بگویید: «اللهم صل على محمد و آل محمد كما صليت على ابراهيم و آل ابراهیم، انک حمید مجید (۴۵)(كنز العمال ... ، ج ۲، ص ۲۸۲ ) . »
امام رضا (ع) :آیا شما در این اختلاف دارید؟
علماء: نه!
مأمون: این چیزی نیست که کسی درباره آن اختلاف داشته باشد، ولی از قرآن آیه ای روشن تر برای تعیین آن بیاور.
امام رضا (ع): در آیه پس« والقرآن الحكيم انك لمن المرسلين، على صراط مستقیم (۴۶)(پس (۳۶) آیه ۴-۱ )»،مقصود از یاسین کیست؟
علماء: مقصود پیامبر (ص) است و کسی در این باره شک ندارد. امام رضا (ع) امتیازی که خدا در این آیه به محمد و آل محمد عطا فرمود، را کمتر کسی درک میکند چون خدا در قرآن تنها بر انبیاء گذشته درود فرستاده است از قبیل :
الف) «سلام علی نوح فی العالمین (۴۷)(صافات (۳۷) آیه ۷۹ )»، (سلام بر نوح باد در سراسر جهان . )
ب) «سلام علی ابراهیم (۴۸)(صافات (۳۷) آیه ۱۰۹ )»، (سلام بر ابراهیم .)
ج) «سلام علی موسی و هارون (۴۹)(صافات (۳۷) آیه ۱۲۰ )»، (سلام بر موسی و هارون)
و درباره آنان هرگز نفرمود: سلام علی آل نوح، سلام علی آل ابراهيم، سلام على آل موسی و هارون؛ ولی درباره پیامبر (ص) فرمود: سلام علی آل یاسین (۵۰)(صافات (۳۷) آیه ۱۳۰ )»، (سلام بر خاندان ياسين !)
مأمون: می دانستم توضیح و تفسیر این آیه را باید از شما معدن نبوت آموخت!
۸-«و اعلموا أنما غنمتم من شيئ فان لله خمسه وللرسول ولذى القربى واليتمى والمساكين و ابن السبیل (۵۱)(انفال (۸) آیه ۴۱ )»،( بدانید که هرگاه چیزی به غنیمت گرفتید، خمس آن از آن خدا و پیامبر و خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است . )
امام رضا (ع): در این آیه خدا آل را از امت جدا کرده است و سهم آل را همراه با سهم خود و رسولش بیان کرده است. ولی سهم امت را جداگانه ذکر کرد چون یتیم، هنگامی که یتیم بودنش تمام شد سهمش نیز قطع خواهد شد و مسکین نیز وقتی مسکین بودنش تمام شد سهم او نیز قطع می شود. ابن السبیل هم وقتی به وطن رسید سهمش قطع میگردد. ولی سهم آل همراه با سهم خدا و رسول او تا قیامت ثابت است. چه فقیر باشند و چه غنی !!
در این آیه خدا آنچه را برای خود و رسولش پسندید برای آل رسول نیز پسندیده است . ولی در آیه صدقات، چنین نیست: «انّما الصدقات للفقراء والمساكين والعاملين عليها والمؤلفة قلوبهم و في الرقاب والغارمين و في سبيل الله و ابن السبيل فريضة من الله و الله عليم حكيم (۵۲)( توبه (۹) آیه ۶۰ )» ، (صدقات برای فقیران است و مسکینان و کارگزاران جمع آوری آن و نیز برای به دست آوردن دل مخالفان و آزاد کردن بندگان و قرض داران و انفاق در راه خدا و خدا دانا و حکیم است . )
خدا خود و رسولش و آل رسول را از صدقات منزه کرده است بلکه صدقه را بر آل حرام کرده است چه این که صدقه از پلیدی اموال مردم است و پیامبر (ص) و آلش، از پلیدی پاک می باشند.
همان طوری که در آیه غنیمت و .... خدا ابتدا سهم خود سپس سهم رسول و سپس سهم آل را بیان فرمود؛ در آیه اطاعت نیز - «يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولى الأمر منكم (۵۳)( نساء (۴) آیه ۵۸)» - ابتدا اطاعت از خود سپس اطاعت از رسول و سپس ا اطاعت از آل را بیان فرمود و همچنین در آیه ولایت، «انما وليكم الله ورسوله والذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزكوة و هم راکعون (۵۴) (مائده (۵) آیه ۵۵ )»نیز ابتدا ولایت خود، سپس ولایت رسول و سپس ولایت آل را بیان نموده است.
۹- «فاسألوا اهل الذكر، ان كنتم لا تعلمون (۵۵)(نحل (۱۶) آیه ۴۳ )»،( اگر خود نمی دانید از اهل ذکر بپرسید . )
امام رضا :(ع) اهل ذکر ما هستیم .
علماء: مقصود از اهل ذکر یهود و نصاری هستند!
امام رضا (ع): آیا درست است که بگوییم خداوند ما را مأمور کرده است که آنچه را که نمی دانیم از یهود و نصاری بپرسیم در حالی که آنان ما را به دین خود دعوت می کنند، و دین خود را دین برتر می دانند؟!
مأمون: آیا دلیلی بر بطلان حرف علما داری؟ امام رضا (ع) بله خدا در قرآن می فرماید: «قد انزل الله اليكم ذكراً رسولاً يتلوا عليكم آیات الله مبینات (۵۶)(طلاق (۶) آیه ۱۰ )»،( خدا بر شما ذکر را نازل کرد پیامبری که آیات روشن خدا را برایتان می خواند.)
بنابراین اگر ذکر رسول خداست اهل ذکر ما هستیم .
۱۰ - «حرمت عليكم امهاتكم وبناتكم و اخواتكم ... (۵۷)(نساء (۴) آیه ۲۳ )»، (مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و .... بر شما حرام شده اند . )
امام رضا (ع): اگر پیامبر (ص) زنده بود برایش جایز بود که با دختر من و یا هر دختری از نسل من، ازدواج کند؟
علماء: نه جایز نبود.
امام رضا (ع): اگر پیامبر (ص) زنده بود؛ برایش جایز بود که با یکی از دختران شما ازدواج کند؟
علماء: آری جایز است.
امام رضا (ع): بنابراین در این آیه بیان شده است که من از آل پیامبرم، ولی شما از امت او، و اگر شما هم جزو آل بودید دختران شما هم بر پیامبر (ص) حرام بود، و این فرق بین آل و امت است.
۱۱ - « وقال رجل مؤمن من آل فرعون يكتم ايمانه اتقتلون رجلاً ان يقول ربي الله و قد جائكم بالبينات من ربكم (۵۸)(مؤمن (۲۳) آیه ۲۸ )» ،(و مردی مؤمن از خاندان فرعون که ایمانش را پنهان داشته بود؛ گفت : آیا مردی را که می گوید: پروردگار من خدای یکتاست و با دلیلهایی روشن از جانب پروردگارتان آمده، می کشید؟)
امام رضا (ع): گوینده این سخن پسر دایی فرعون است و خدا از جهت نسب او را جزو آل فرعون محسوب کرده است نه از جهت دین فرعون همین طور ما که از آل پیامبریم، نه از جهت دین اوست، چه این که در دین ما با همه مردم شریکیم بلکه از جهت نسب او می باشد که ما فرزندان او و از این جهت آل او هستیم .
۱۲ - «وامر اهلك بالصلوة و اصطبر علیها (۵۹)(طه (۲۰) آیه ۱۳۲ )»،( کسان خود را به نماز فرمان ده و خود، بر آن استقامت کن . )
امام رضا (ع): در این آیه ما با پیامبر (ص) با هم مأمور به نماز شدیم و این اختصاص به ما دارد نه این که شامل بقیه مردم شود. بعد از نزول آیه برای مدت شش ماه پیامبر (ص) برای هر نمازی که می خواست به مسجد برود میآمد در خانه علی (ع) و سه مرتبه می فرمود: «الصلاة يرحمكم الله» بنابر این خدا به آنچه ما را گرامی داشته است هیچ یک از فرزندان انبیاء را گرامی نداشته است (۶۰)(حسن بن علی ابن شعبه الحراني، تحف العقول عن آل الرسول، مترجم، على اکبر غفاری، ص ۴۴۸ ،ناشر کتابفروشی اسلامیه.) .