امامت در اسلام از اصولی است که از صدر اسلام و از همان اوان پس از رحلت پیامبر اعظم (ص) موجب بروز اختلافات عمیق و طولانی در میان مسلمانان شده است و براثر کوشش قدرتهای حاکم در وسعت دادن به دامنه این اختلافات و هم چنین اعمال کسانی که چشم طمع به منصب امامت و رهبری داشته اند. امت اسلامی پراکنده و به مذاهب گوناگون و متضاد منقسم شده است. دو مذهب است یکی تسنن که معتقدند پس از پیامبراکرم (ص) امامت از آن ابوبکر و خلفای سه گانه پس از اوست و دیگری تشیع یا امامیه است که پس از رحلت رسول اکرم (ص) امامت را ویژه علی بن ابی طالب (ع) و پس از او یازده فرزندش میدانند و هر یک از این مذاهب درباره ی حقانیت و درستی معتقدات خود و رد دیگر مذاهب دلایل و براهینی دارد اما دلایل اهل بیت (علیهم السلام) در احق و اولی بودن خود به خلافت و امامت مستند به نصوص صریح و روشنی است که درباره آنها از پیامبراکرم (ص) رسیده است و همچنین به سبب صلاحدید و شایسته گیهایی است که بر اساس معیارهای شیعه و سنی مقام آنها را برتر از دیگران ممتاز ساخته است.

امام رضا (ع) طریقه ای را که برای شناخت امام باید پیروی شود و با فطرت و نهاد انسان سازگار است و هم چنین امتیازات و شایستگیهای لازمی را که امام (ع) برای تصدی این مقام مهم باید دارا باشد این چنین شرح میدهد.

امتیازات امام

امام رضا (ع) در تعریف و تعیین امتیازات و شایستگیهایی که امام باید دارا باشد می فرماید: ناگزیر باید از همه داناتر خردمندتر پرهیزگارتر ،بردبارتر ،دلیرتر بخشنده تر و پارساتر باشد و وجود این صفات در او ضروری است زیرا او پس از پیامبراکرم (ص) اجرا کننده احکام رسالت و روشنگر نکات مبهم دین و دقایق مسائلی است که از نظر مردم پوشیده و پنهان است.

انتخاب امام توسط خداوند

امام رضا (ع) در پاسخ پرسش کننده تاکید میفرماید که غیر ممکن است انتخاب امام به نظر امت واگذار شود بی آن که پیامبر خدا (ص) به فرمان الهی او را تعیین کرده باشد زیرا آگاهی بر حقیقت افراد و اطلاع بر صفات مطلوبی که باید در امام باشد امر غیر مقدوری است و جز خداوند کسی برنهان مردم و آنچه در دل دارند، آگاه نیست.

امام (ع) می فرماید: آیا مردم حدود مرتبه امامت را میشناسند تا بتوانند امام را برگزینند. بی شک قدر و مرتبه امامت بزرگتر شان و منزلت آن والاتر و مقام و رتبه آن برتر و بالاتر و شناخت آن مشکل تر از آن است که خود مردم به آن برسد یا از طریق فکر و اندیشه بدان دست یابند یا بتوانند کسی را به میل و اختیار خویش به امامت برگزینند.

امامت مقامی است که خداوند رحمان ابراهیم خلیل را پس از پیامبری بدان مخصوص داشت و شرف خلت (دوستی را پس از آن بدو ارزانی فرمود و آن را در کلام مجید خود ستوده و فرموده است: انی جاعلک للناس اماما بقره ۱۲۴۱ یعنی خداوند به ابراهیم فرمود ) که من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم. ابراهیم (ع) عرض کرد از دودمان من نیز امامانی قرار بده خداوند فرمود پیمان من به ستمکاران نمیرسد و تنها فرزندان پاک تو شایسته ی این مقامند.

ابراهیم (ع) با خوشحالی از این مطلب عرض کرد و من ذریتی خداوند عزوجل فرمود: ( لا ينال عهدی الظالمین این آیه شریفه امامت هر ستم کاری را تا روز رستاخیز باطل کرده و آن را در پاکان و غیر ظالمان قرار داده است. سپس خداوند عزوجل با قرار دادن این منصب در فرزندان پاک و برگزیده اش وی را گرامی داشته و فرموده است: وهبنا له اسحق و يعقوب نافلة و كلاً جَعَلْنا صالحين وَ جَعَلْنَا هُم ائمه يهدون بأمرنا انبیاء ۷۲۱ یعنی و اسحق و علاوه بر او یعقوب را به وی بخشیدیم و همه آنان را مردانی صالح و پیشوایان قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت میکردند از این رو امامت در میان فرزندان او پیوسته برقرار بوده و از یکی به دیگری و از نسلی به نسلی دیگر منتقل شده تا این که به پیامبر گرامی اسلام (ص) رسیده است چنان که خداوند سبحان در قرآن فرموده است: ان اولى الناس بابراهيم للذين اتبعوه وهذا النبي و الذين امنو و الله ولی المؤمنین) ( آل عمران ۶۸۱)

(یعنی سزاوارترین مردم به ابراهیم آنها هستند که از او پیروی کردند و این پیامبر و کسانی که به او ایمان آورده اند و خداوند ولی و سرپرست مومنان است و این مقام به آن حضرت اختصاص یافت سپس طبق سنتی که خداوند مقرر داشته است به فرمان او منصب امامت و پیشوایی امت به علی بن ابی طالب (ع) واگذار و پس از او به فرزندان پاک و برگزیده اش منتقل شد همان فرزندانی که خداوند آنان را به کمال علم و ایمان آراسته است. امام (ع) سخنان خود را ادامه داد و فرمود: امامت رتبه ی انبیاء و وارث اوصیاست امامت خلافت الهی در روی زمین و جانشینی پیامبر (ص) است بنابراین چنین خلافتی باید پس از پیامبر (ص) در کاملترین فرد تحقق پیدا کند زیرا جانشینی پیامبر (ص) پس از درگذشت او همان جانشینی خدا در روی زمین است و این جانشینی ناگزیر باید به فرمان خداوند برگزیده شود و در غیر این صورت چگونه کسی میتواند به شایستگی و صلاحیت فردی دیگر که به حقیقت و واقع او آگاه نیست برای تصدی این منصب حکم کند. علاوه بر این که رها کردن مردم به این که خودشان امام و پیشوا انتخاب کنند بدون این که در این باره دستور قاطعی از جانب خداوند رسیده باشد امری عاری از حکمت و مصلحت است و معنایی ندارد (عیون الاخبار الرضا ج ۱ ص ۲۱۸).

صفات امام

امام رضا (ع) پس از ذکر اوصاف شایسته امام و آنچه باید در وجود او جمع باشد تا جنبه های مختلف زندگی را تصویر و نیاز مردم را برآورد میفرماید و امام دانشمندی است که نادانی برای او نیست، شبانی است که بیمناک نمیشود منبع پاکی و طهارت و معدن ،پارسایی زهد دانش و عبادت است درخت دانش او بارور و بردباری او کامل است در رهبری نیرومند و در سیاست دانا و آگاه است فرمانبرداری او واجب است اجرا کننده امرالهی و خیرخواه و پنددهنده بندگان خدا و نگهبان دین اوست خداوند پیامبران و امامان را موفق داشته و آنان را از منبع علم و حکمت خود که دیگران را از آن نصیبی نیست بهره ور ساخته است از این رو دانش پیامبران و امامان همواره از دانش همه اهل زمان آنها برتر بوده است چنان که خداوند عزوجل درباره ی طالوت می فرماید: ان الله اصطفاه عَلَيْكُم وزادَهُ بَسْطَةً في العلم والجسم والله يُوتَى مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَالله واسع العليم.(بقره (۲۴۷))

(یعنی خداوند او را بر شما برگزیده و علم و قدرت جسم او را وسعت بخشیده و خداوند ملکش را به هرکس بخواهد میبخشد و احسان خداوند وسیع است و درباره ی امامان از خاندان عترت پیامبر (ص) فرموده است: أَمْ يَحْسَدُونَ النَّاسِ عَلَى مَا أَتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ أَتينا آل ابراهيم الكتاب والحكمة و آتيناهُمْ مُلْكَاً عظيماً) (نساء ۵۴۱)

یعنی با این که نسبت به مردم پیامبر) و خاندانش به آنچه خداوند از فضل خود به آنان بخشیده حسد می ورزند به آل ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و حکومتی عظیم در اختیار آنها قرار دادیم ). همانا خداوند هنگامی که بنده ای را برای نظام امور بندگانش برمیگزیند سینه او را برای تحمل این امر فراخ می کند و چشمه های حکمت را در دل او قرار میدهد و علم را به او الهام میفرماید.

«نشانه های امامت

اما این که امام چگونه شناخته میشود و نشانه های او چیست امام رضا (ع) در پاسخ کسی که این مطلب را از او می پرسد بیان می فرماید

عرض میکند به چه چیز صحت امامت کسی که مدعی آن است شناخته میشود؟

امام (ع) فرمود به سبب نص و دلیل

عرض کرد چه چیزی دلیل امامت است؟

امام (ع) فرمود: علم و استجابت دعا

عرض کرد چگونه به آنچه واقع می شود خبر می دهید؟

امام (ع) فرمود این عهدی است که از پیامبر خدا (ص) به ما رسیده است.

عرض کرد چگونه با آنچه در دلهای مردم است خبر میدهید؟

امام (ع) فرمود: آیا نشنیده ای که پیامبر (ص) فرموده است

اتَّقُوا فَراسَهَ الْمُؤْمِن فَانَّهُ يَنظُر بنور الله یعنی از زیرکی مومن بترسید زیرا او با نور خدا مینگرد عرض کرد بلی امام (ع) فرمود هیچ مومنی نیست مگر این که دارای هوشیاری و فراستی است و به اندازه ی ایمان و دانشی که دارد با نور خدا نظاره میکند و فراستی که خداوند به امامان اهل بیت علیهم السلام داده به اندازه همه فراستی است که در میان مومنان پخش کرده است و در قرآن مجید فرموده است: ان فی ذلك لآيات المتوسمين (حجر ۱ ۷۵)یعنی در این سرگذشت نشانه هایی است برای هوشیاران نخستین متوسمین پیامبر خدا (ص) است. و پس از او امیرالمومنین (ع) و سپس حسن و حسین و امامان از نسل اوست تا روز رستاخیز عیون اخبار ج ۲ ص ۲۰۰) امام رضا (ع) با این سخنان و رهنمودها صفاتی را که در امام باید وجود داشته باشد و رضایتی که برای انتخاب او لازم است به گونه ای که با فطرت انسانی و موازین عقلی که حجت قاطع در این نوع مسائل است و متفق و هماهنگ میباشد تعریف و تعیین فرموده است.