همسر خود را اذیت نکنید

ابوالقاسم فارسی گفت یک روز به حضور حضرت رضا رفتم و به ایشان عرض کردم جانم به فدای شما ای پسر پیغمبر مقصود از این کلام خداوند چیست که در قرآن کریم می فرماید

«فَإِمْسَاكَ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحُ بِإِحْسَانٍ».

از همسر خود یا به خیر و خوبی و سازگاری نگهدری کنید و یا به احسان و نیکی و خیراندیشی او را رها کرده از وی جدا شوید. (2) ۲ سوره بقره، آیه ۲۲۹ . )

حضرت در پاسخ من فرمود

امساک به معروف آن است که مرد از آزار و اذیت کردن زن خویش خودداری کند و مخارج زندگی او را به خوبی و به طور متعارف تأمین نماید و نفقه او را بدهد.

و اما رفتار به احسان این است اگر او را دوست ندارد و از او راضی نیست و با همسر خود تفاهم و سازگاری ندارد و میخواهد از او جدا شود طبق دستور خداوند - احکام اسلامی - بدون ظلم و ستم و پایمال کردن حق و حقوقش وی را طلاق بدهد.(1) ۱. تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۱۷۷ ؛ مسند الرضا الله ، ج 1 ، ص ٣١٦ . )

عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضا : «إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ النِّسَاءُ سَكَنَا».

امام رضا فرمود: «خداوند زن را سبب آرامش خاطر شما قرار داده است».(2) مستدرك الوسائل، ابواب مقدمات نکاح، باب ۳۱، ح ۵. )

عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضا : «وَ النَّسَاءُ إِنَّمَا هُنَّ سَكَنُ».

امام رضا فرمود: «زنان مایه آرامش خاطر شما هستند. (3) وسائل، ابواب مقدمات نکاح، باب ۳۷ ، ح ۳ .)

در حدیث دیگر امام رضا ل به نقل از پیامبر اکرم میفرماید

 «خداوند تبارک و تعالی نسبت به زنان و دختران مهربان تر است تا بر مردان و پسران؛ پس هر کس زن و یا دختری از نزدیکان خود را خوش حال کند، خداوند در روز قیامت او را شاد و خرم میکند. (4) محجة البيضاء ، ج ۳، ص ۱۱۹ ؛ وسائل، ج ۱۵، ص ۱۰۴ )

درباره خوش رفتاری و اخلاق نیک و احترام به خانواده امام علی بن موسى الرضا فرموده است: «وَإِيَّاكَ سُوءِ الْخُلْقِ مَعَ أَهْلَكَ وَ عيالك».

از بد خلقی و بد رفتاری با خانواده و همسر و فرزندان خود، اجتناب کنید. (5) بحار، ج ۷۳ ، ص ۱۹۷ ؛ فقه الرضا ل ، باب ۱۱۵ ، ص ۴۰۱ . )

«خلق و خوی بد عمل صالح را تباه میکند؛ همان گونه که سرکه عسل را فاسد میکند. (1) ۱. صحيفه الرضا ا ، ح ۱۱۳ ، عيون الاخبار، ج ۲، ص ۳۷ . )

با همسر خود به خوبی زندگی کن. (2) ٢. فقه الرضا ا ، باب ٣٠ ، ص ٢٥٦ . )

به همسر و فرزندان خود نیکی کنید. (3) فقه الرضا الله ، باب ۱۱۷ ، ص ۴۰۷ )

وقتی وارد خانه شدی به خانواده خود سلام کن. (4) ۴ و ۵ فقه الرضا الله ، باب ۱۱۵ ؛ بحار، ج ٧٣ ، ص ١٦٧ . )

در همه امور تقوا را رعایت کن و خوش خوی و خوش اخلاق باش و با کوچک و بزرگ به خوبی و با احترام رفتار نما. (5) ۴ و ۵ فقه الرضا الله ، باب ۱۱۵ ؛ بحار، ج ٧٣ ، ص ١٦٧ . )

امام رضا در جمله ای به نقل از پیامبر اکرم فرمود:

بهترین مردم در ایمان کسی است که خوش روی و خوش اخلاق باشد و به زن و بچه خود محبت کند من نیز بیش از شما به همسر و فرزندان خود محبت میورزم و با ایشان مهربان هستم .»(6) . عيون الاخبار، ج ۲، ص ۳۸ ؛ مسند الرضا الله ، ج ۱، ص ۲۹۷ . )

سعدی شیرازی گفت

چو در زندگی بدی با عیال *** گرت مرگ خواهند از ایشان منال*(* بوستان سعدی )

دختر خود را به داماد بد اخلاق ندهید

حسین بن بشار واسطی گفت جهت مشاوره در کار ازدواج دخترم نامه ای به امام رضا الله نوشتم شخصی از اقوام و خویشاوندانم از دخترم خواستگاری نموده ولی بد اخلاق است. شما میگویید چه کنم؟

حضرت در پاسخ فرمود: «اگر (داماد) بد اخلاق است دختر خود را به او نده و با ازدواج دخترت با او موافقت نکن.»(1) وسائل الشيعه، ج ۱۴ ، ص ۵۴ .)

 امام در تکمیل راهنمایی خود بر حسب روایتی به نقل از پیامبر اکرم می فرماید: «ازدواج» به منزله کنیزی و اسارت فرزند شما است؛ زیرا بیشتر مردان احمق و ظالم و بی غیرت با زنان خود مثل کنیز و کلفت رفتار میکنند پس هرگاه کسی از شما دختر خود را به نکاح مردی درآورد مانند این است که او را به کنیزی داده است؛ پس باید هر یک از شما دقت نماید که دختر عزیز و گرامی خود را به ازدواج چه کسی در می آورد.»(2) مدرک سابق، ص ۵۲ )

اما در رابطه با انتخاب همسر و داماد خوب امام علی بن موسی الرضا میفرماید: هر گاه شخص مؤمنی که دارای دین و ایمان و اخلاق نیکو است به خواستگاری آمد به او زن بدهید»(3) بحار، ج ۱۰۰ ، ص ۳۷۲؛ فقه الرضا علي ، ص ۲۳۷ .)

به زندگی خود توسعه دهید

عده ای در مجلس امام رضا گرد هم نشسته بودند و پیرامون مسایل خانوادگی به ویژه درباره وظیفه مردان نسبت به همسر و فرزندانشان صحبت میکردند در مورد این موضوع حضرت رضا فرمود:

 الْأَسِيرُ عِيَالَ الْرَجُلِ يَنْبَغِي إِذَا زِيدَ فِي النِّعْمَةِ أَنْ يَزِيدُ أَسَرَاؤُهُ فِي السَّعَةِ عَلَيْهِم».

خانواده انسان اسیر (نعمت) مرد هستند سزاوار است که چون نعمت و دارایی بر مردی زیاد شد بر اسیران خانواده اش وسعت دهد و بر رفاه آسایش و راحتی آنان بیفزاید

حضرت سپس به یکی از افرادی که در مجلس حاضر بود اشاره کرد و فرمود: خداوند به این شخص منت نهاد و از نعمت خود سهمی به او عطا کرد؛ اما او خانواده اش را از فیض نعمت الهی محروم کرد و عطای الهی را نزد دیگران به امانت سپرد. اما به سبب خیانت امانتدار، نعمت و دارایی او نابود شد. در نتیجه به این صورت خداوند نعمتی را که به او داده بود از وی پس گرفته تباه کرد و حسرت آن بر دلش ماند. (1) ۱. فروع کافی، ج ۴، ص ۱۱ ؛ مسند الرضا ال ، ج ۲، ص ۲۰۹؛ وسائل، ج ۵، ص ۲۴۸ )

قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرَّضا : «يَنْبَغِي لِلرَّجُلِ أَنْ يُوَسِّعَ عَلَى عِبَالِهِ لِئَلَّا يَتَمَنَّوا مَوتَهُ».

امام رضا فرمود: «شایسته است برای مردی که توانایی مالی دارد به زندگی همسر و فرزندان خود توسعه دهد تا به علت خساست و سخت گیری او آرزوی مرگ وی را نکنند. (2) محجة البيضاء، ج ۲، ص ۱۱۰ ؛ مسند الرضا، ج ۲، ص ۲۰۸ ، ۲۰۹ ؛ وسائل، ج ۱۵، ص ۲۴۸ و ۲۴۹ . )

به روایت دیگر حضرت فرمود: آن کسی که از نعمت مالی برخوردار است باید اسباب رفاه خانواده خود را بیشتر فراهم کند. (3) وسائل، ج ۱۵ ، ص ۲۴۹ ؛ مسند الرضا، ج ۲، ص ۲۱۰ ؛ تحف العقول، مواعظ آن حضرت؛ مشكاة الانوار، ص ٢٧٦ .)

درباره توسعه زندگی و رسیدگی به همسر و فرزندان خود و ثواب و پاداش این عمل در جملات دیگری امام علی بن موسى الرضا فرموده است: «به خانواده خود نیکی کنید و در مخارج زندگی آنان به اندازه توانایی مالی خود وسعت بخشید. (1) ا. فقه الرضا الليل ، باب ۱۱۷ ، ص ۴۰۷ . )

کسی که در تأمین زندگی خانواده خود به خوبی و با سخاوت عمل کند. پاداش و حسنه به دست می آورد. (2) . صحيفه الرضا الله ، ح ۴۳؛ عیون الاخبار، ج ۲، ص ۳۴ . )

از دیگر آداب و وظایف زندگی زناشویی تقسیم ساعات شبانه روز برای اطاعت و عبادت پروردگار کار کوشش رسیدگی به خانواده، معاشرت و بهره گیری صحیح از زندگی به ویژه کسب مال حلال توسط سرپرست خانواده است که ثواب و پاداش و مقام و منزلت این عمل بسیار است.

امام علی بن موسی الرضا بر حسب روایاتی فرموده است

«کسی که برای سرپرستی و رسیدگی به خانواده خود از راه حلال کار و کوشش میکند مثل مجاهد در راه خدا است. (3) فقه الرضا الا ، باب ۳۷ ، ص ۲۵۵ . )

«کسی که به دنبال کسب رزق و روزی حلال است تا خانواده خود را سرپرستی کند پاداشش کمتر از مجاهد در راه خدا نیست. (4) وسائل، ج ۱۲، ص ۴۳ ؛ تحف العقول مواعظ آن حضرت با مسند الرضا الله ، ج ۲، ص ۲۹۹ . )

سعی و کوشش کنید تا اوقات زندگی خود را به چهار بخش تقسیم نمایید بخشی را برای نیایش و عبادت با خدا بخشی را برای کسب معاش و تأمین مخارج زندگی بخشی را برای معاشرت با برادران دینی صرف کنید؛ - دوستان صدیق و مورد اعتماد - آنهایی که معایب شما را برایتان آشکار می سازند و شما را قلباً دوست دارند؛ و بخشی را برای تفریح و لذایذ مشروع خود اختصاص دهید.(5) . فقه الرضا الله ، ص ۳۳۷ ، باب ۸۹؛ بحار، ج ۷۵، ص ۳۴۶ .)

در هزینه و مخارج خانواده خود زیاده روی و سخت گیری نکنید

شخصی به نام «عباسی» میگوید یک روز به حضور امام رضا رفتم و از ایشان درباره خرج و مخارج اهل و عیالم و مصرف نفقه برای خانواده ام سؤال کردم که باید چگونه باشد.

حضرت فرمود حد متوسط دو عمل مکروه و ناپسند است. عرض کردم جانم به فدای شما باد نمیدانم آنها چیست؟

حضرت پاسخ داد: خداوند تو را رحمت کند آیا نمیدانی پروردگار اسراف زیاده روی و امساک سخت گیری را بد میداند و دوست نمی دارد؛ چنان که در قرآن کریم فرمود

و الَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِ فُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوْامًا». (1) 1. سوره فرقان، آیه ٦٧ . )

«کسانی که چون بذل و انفاق میکنند نه زیاده روی کرده و نه بخل ورزیده امساک و سختگیری نمیکنند؛ بلکه میان این دو به صورت متعارف و به حد اعتدال عمل میکنند. (2) خصال، ج ۱، ص ۵۴؛ مسند الرضا ل ، ج 1 ، ص ٣٦٣ ؛ روضة الواعظين، ص ۴۹۹؛ وسائل، ج ۱۵ ، ص ٢٦٢ .)

قال الرضا له : «وَ لْيَكُن نَفَقَتُكَ عَلَى نَفْسِكَ وَعِيَالِكَ قَصْداً».

امام رضا فرمود: باید در رابطه با مصارف مالی و هزینه زندگی خود و خانواده خویش معتدل و میانه رو باشی». (3) . فقه الرضا ل ، باب ۳۷ ، ص ۲۵۵ ؛ مستدرك الوسائل، ج ۲، ص ۴۲۳، چاپ جدید، ج ۱۳ ، ص ۵۳ ؛ آثار الصادقين، ج ۱۷ ، ص ۴۳۹ . )

حضرت رضا الله فرمود: بر مؤمن و مسلمان به ویژه سرپرست خانواده سزاوار است وقتی که تنگدست شد برای خانواده اش بی جهت ولخرجی نکند و هنگامی که غنی گردید به زندگی همسر و فرزندانش رسیدگی نموده، اسباب رفاه و راحتی ایشان را به خوبی فراهم کند. (1) 1. وسائل، ج ۱۵ ، ص ۲۴۹ . )

قَالِ الرِّضا له : «عَلَيْكُمْ بِالْقَصْدِ فِي الْغِنَا وَالْفَقْرِ».

حضرت رضا فرمود: بر شما باد به میانه روی - در مخارج زندگی - به هنگام دارایی و نداری (2) ٢. فقه الرضا الله ، باب ۸۹، ص ۳۳۸ . )

امام رضا فرمود: «انسان» به حقیقت ایمان کامل نمی رسد، مگر آن که در او سه خصلت باشد ۱ - فهم درک و آگاهی در مبانی دینی به این که دین خود را عمیق و آگاهانه بشناسد. ۲ - میانه روی در امر و معاش و تنظیم برنامه زندگی با بهترین روش به این که در تأمین و مصرف هزینه زندگی خود برنامه ریزی منظم داشته باشد. ۳ - صبر و بردباری در مقابل بلا و گرفتاریها به این که در برابر مشکلات و ناملایمات زندگی شکیبا باشد». (3) . تحف العقول، مواعظ آن حضرت؛ مسند الرضا الله ، ج ۱، ص ۲۸۵ . )

در مخارج زندگی اسراف و تبذیر نکنید

در باب گناهان از دو عمل بسیار نکوهش شده است

۱ – اسراف: افراط و زیاده روی

۲ – تبذیر: ولخرجی و ضایع و تباه کردن هر چیز عمل زشت تبذیر مرتبه ای بالاتر و بدتر از اسراف و یک نوع گناه و معصیت است.

درباره این موضوع از یاسر خادم نقل شده است که گفت:

یک روز خدمتکاران امام رضا دور هم نشسته بودند و میوه می خوردند اما هنگام خوردن میوه ها را به طور کامل مصرف نمی کردند؛ بلکه مقداری از آن را میخوردند و بقیه - نیم خورده خود - را دور می انداختند.

حضرت با دیدن این صحنه بسیار ناراحت شد و به ایشان فرمود

پناه بر خدا! اگر شما نیازی ندارید و این میوه ها بیش از اندازه مصرف شما است آن را تباه و بی فایده - و نیم خورده - نکنید؛ زیرا افراد دیگری هستند که به این میوه ها احتیاج دارند؛ بنابراین اگر نمی توانید بخورید به محرومان و کسانی که نیازمند هستند بخورانید. (1) 1. بحار، ج ۴۹ ، ص ۱۰۲ ؛ فروع کافی، ج ۶، ص ۲۹۷ ؛ مسند الرضا ا ، ج ۱، ص ۳۸ و ج ۲، ص ۳۴۸ . )

پیرامون موارد دیگری از اسراف و تبذیر و برای جلوگیری از تباه شدن خوراکیها به عنوان نمونه در آداب طعام دربارهٔ ته مانده غذای سفره و یا غذای اضافی که در سفره میریزد و باقی می ماند امام رضا می فرماید:

«هر کس در منزل خود مشغول خوردن غذا میشود اگر مقداری از غذا در سفره ریخت و باقی ماند باید آن را برای مصرف در صورتی که آلوده نشده باشد - جمع کند. هر کس در دشت و صحرا، غذا می خورد، اگر مقداری از غذا بر زمین بریزد و باقی بماند آن را بر ندارد؛ بلکه بگذارد تا پرندگان و حیوانات دشت و صحرا از آن استفاده کنند. (2) ۲. وسائل، ج ١٦ ، ص ۴۹۹ ؛ فروع کافی، ج ۶ ، ص ۲۹۸؛ مسند الرضا ال ، ج ۲، ص . ۳۴۹ )

در فکر اصلاح و تربیت فرزند خود باشید

«داودین زربی» یکی از دوستان امام رضا فرزندی داشت که او را بسیار اذیت میکرد برای کسب راهنمایی و رفع این مشکل یک روز نزد امام رفت و از فرزند خود شکایت کرد و گفت: فرزندم باعث آزار و اذیت من شده است. او به قسمتی از اموالم تجاوز نموده و آن را نابود کرده است.  شما بفرمایید من با این فرزند چه کنم؟

حضرت به او فرمود در مقابل تمام نعمتهایی که خداوند به تو عنایت کرده صد هزار درهم و دینار - بیشتر و یا کمتر از آن - چه اهمیتی دارد؟ وظیفه تو اکنون این است که در فکر کار فرزند خود باشی و اسباب اصلاح و تربیت او را فراهم سازی .(1) وسائل، ج ۱۵ ، ص ۱۹۸ .)

یکی از اسباب تربیت محبت و احترام به فرزند است در این باره امام رضا الله می فرماید:

«وَأَجْمِلْ مُعَاشَرَتَكَ مَعَ الْصَّغِيرِ».

بر شما لازم است با تمام کودکان خود با احترام و ادب رفتار کنید (2) . مستدرك الوسائل، ابواب احکام عشرت باب ۲۹ ؛ فقه الرضا الله ، باب ۱۱۵ ، ص ۴۰۱)

218

برای همسران خود نظیف و آراسته باشید

حسن بن جهم یکی از اصحاب و یاران حضرت علی بن موسی الرضا گفت یک روز به دیدار امام رضا رفتم. هنگام ملاقات به چهره مبارک ایشان نگاه کردم دیدم حضرت محاسن خود را - با رنگ مشکی - خضاب کرده است.

عرض کردم فدایت شوم آیا صورت خود را رنگ کرده اید؟

حضرت فرمود: آری رنگ کرده ام؛ زیرا خضاب کردن فواید بسیاری دارد.

اول ثواب و پاداش دارد.

دوم این عمل باعث عفت و پاکدامنی زنان است.

بعد حضرت فرمود: آیا تو دوست داری وقتی نزد همسرت میروی او را با ظاهری ناآراسته و به دور از زینت و آرایش ببینی؟

گفتم خیر

فرمود: زنان هم دوست ندارند شوهران خود را با ظاهری ژولیده، کثیف و ناآراسته ببینند؛ پس همان چیزی را که شما از زنان خودتان انتظار دارید زنان نیز از شما انتظار دارند.

از طرفی اگر مردان ظاهری نظیف و آراسته داشته باشند و به نظافت و آرایش ظاهری خود بی توجه نباشند هرگز زنانشان از راه عفت عصمت و پاکدامنی منحرف نشده فاسد نمیشوند؛ زیرا آن چه تاکنون باعث فساد و انحراف زنان گردیده بی توجهی مردان به نظافت و آرایش ظاهری خود می باشد. (1) مکارم الاخلاق، باب ۵ ، فصل ۱ ؛ بحار، ج ۷۳ ، ص ۱۰۲ ، ۱۰۰ ؛ مسند الرضا ، ج ۲، ص ۳۷۰ ، ۳۷۱ فروع کافی، ج ۶، ص ۴۸۰ ؛ وسائل، ج ۱، ص ۴۰۴. )

امام رضا له فرمود نظافت و پاکیزگی یکی از اخلاق انبیا و استفاده از عطر و بوی خوش سنت و سیره پیامبران است. (1) ۱. وسائل، ج ۱، ص ۴۴۱ ؛ مسند الرضا ل ، ج ۲، ص ۳۷۲ ، ۳۷۴؛ فروع کافی، ج ۶، ص ۵۱۰ ؛ مكارم الاخلاق، باب ۲ ، فصل ۱. )

قال الرضا ل : « مِنْ أَخْلاقِ الأَنبِيَاءِ التَّنَظُّفُ»

امام رضا فرمود پاکیزه بودن شیوه پیغمبران است. (2) ۲ . بحار، ج ۷۵، ص ۳۳۵ ؛ تحف العقول، مواعظ آن حضرت. )

قَالِ الرِّضا : «مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلِينَ، الْعِطْر»

امام رضا فرمود عطر زدن از آداب پیغمبران است. (3) فروع کافی، ج ۵، ص ۳۲۰ ؛ وسائل، ج ۱، ص ۴۴۰ ؛ مكارم الاخلاق، باب ۳ ، فصل ۴؛ تحف العقول، من لا يحضر الفقيه، ح ۴۳۴۱. )

قال الرِّضا : «الطَّيْبُ نُشْرَةٌ.»

امام رضا فرمود بوی خوش نشاط انگیز است. (4) وسائل، ج ۱، ص ۴۴۲ ؛ بحار، ج ۷۳ ، ص ۱۴۱ ؛ عیون الاخبار الرضا، ج ۲، ص ۴۰؛ مکارم الاخلاق، باب ۲ ، فصل ۱ . )

 امام رضا فرمود: چه خوب و شایسته است که شخص هر روز مقداری عطر استعمال کند. اگر نمیتواند یک روز در میان خود را خوشبو کند و اگر نتوانست هر جمعه این عمل را انجام دهد.

پیغمبر اکرم ﷺ اگر در روز جمعه عطر به دست نمی آورد پارچه ای را که به زعفران رنگ کرده بودند بر میداشت و بر آن آب می ریخت و نمناکش میکرد. سپس آن را به صورت و محاسن و دستهایش می مالید». (5) ۵ محجة البيضاء، ج ۲، ص ۲۳ ؛ من لا يحضر الفقيه، حديث، ٧-١٢٥٦ . )

اما درباره مردانی که نظافت آرایش و آراستگی را رعایت نمی کنند امام علی بن موسی الرضا می فرماید:

خداوند تبارک و تعالی زیبایی و آراستگی را دوست دارد و از کثیفی و نا پاکیزگی متنفر است. (1) ۱ و 2. فقه الرضا الا ، باب ۹۵ ، ص ۳۵۴ . )

همانا خداوند عزوجل از مردان کثیف و نا آراسته - که نظافت و پاکیزگی را رعایت نمیکنند - متنفر است. (2) ۱ و 2. فقه الرضا الا ، باب ۹۵ ، ص ۳۵۴ . )

229