وضعیت علم در زمان امام رضا

وضعیت علمی

اما علمی که در آن عصر تحقیق درباره ی آنها اهمیت داشت علوم قرآنی بود که علما در تحقیق و تدریس آن خاضع هستند و آن عبارت است از:

تفسیر:

مراد از تفسیر آیات قرآن کریم، روشن کردن معانی آنها و بیان ناسخ و منسوخ و مطلق و مقید و عام و خاص و غیر آنهاست. و مفسران در تفسیرهایشان به دو طریق روی آوردند:

 اول: تفسیر به مأثور؛ یعنی تفسیر قرآن کریم به آنچه از پیامبرصلی الله علیه و آله و ائمه ی طیبین نقل شده این است آن روشی که بیشتر مفسرین بزرگ شیعه مانند تفسیر قمی و برهان و عسکری و غیر آن برگزیده اند و استدلال شیعه به آن است. زیرا ائمه علیهم السلام مخصوص به علم قرآن و عالم به تفسیر آن

هستند. امام باقر علیه السلام می فرماید هیچ کس نمی تواند مدعی باشد که تمام ظاهر و باطن قرآن نزد اوست غیر از اوصیا.(التبیان، ج ۱، ص ۴.)

تفسیر قرآن جایز نیست مگر به نقل صحیح از پیامبر صلی الله علیه و آله و از ائمه علیهم السلام که قولشان مانند قول پیامبر صلی الله علیه و آله حجت است.(  حياه الامام محمد الباقر، ج ۱، ص ۱۸۱.)

 دوم تفسیر به رأی که مراد از آن تفسیر به اعتبار عقلی است که به استحسان عقلی بر میگردد مفسران معتزله و باطنیه به این طریق رفته اند و به آنچه از ائمه ی هدی علیهم السلام  در تفسیر قرآن کریم نقل شده است توجه ندارند، بلکه در تفسیر به استحسانات عقلی توجه دارند(همان منبع) اما تفسیر به ظواهر قرآن چیزی از روش تفسر در آن وجود ندارد و مورد اعتراض نیست. ذکر این نکته لازم است که اولین مدرسه برای تفسیر به مأثور در اسلام در زمان امیرالمؤمنین علیه السلام برقرار شد و او اولین مفسر در قرآن بود و بعد از او عالم امت ، عبد الله بن عباس و دیگر بزرگان صحابه علوم تفسیر را فرا گرفتند و بعد از او، ائمه ی طاهرین علیهم السلام  به این امر اقدام کردند و با سخنان خود قرآن را تفسیر و اسباب نزول آن و فضیلت قرائت آن برای عده ی زیادی بیان نمودند.

حدیث

از جمله علومی که در آن عصر تدریس می شد، علم حدیث بود؛ یعنی آنچه از پیامبرصلی الله علیه و آله یا از یکی از اوصیای ائمه ی طاهرین از قول یا فعل یا تقریر نقل شده به چیزی است و کل آن از سنت است و در سنت - کما اینکه در قرآن کریم عام و خاص و مطلق و مقید و غیر آن وجود دارد. 

شیعه در تدوین احادیث سبقت گرفت و ائمه ی هدی اصحابشان را به این کار تحریک کردند ابوبصیر در روایتی میگوید خدمت امام صادق علیه السلام  رسیدم فرمود: «چه چیز مانع شما از نوشتن میشود؟ شما حفظ نمیکنید تا اینکه بنویسید. گرهی از بصره از من سؤالهایی کردند، پس تمام آنها را نوشتند و سپس رهسپار شدند.»(۱. حياه الامام محمد الجواد، ص ۱۹۴.)

گروهی از اصحاب امام رضا علیه السلام  احادیث معتبر را در مجموعه کتاب بزرگی جمع آوری کردند، و این اولین کتاب جامع برای شیعه بود که اساس تدوین جوامع احادیث چهارگانه برای سه عالم بزرگ اسلام گردید.(۲. مقدمه ی المقنع و الهدايه، ص ١٠.)

علم فقه

از بزرگ ترین علوم اسلامی و ممتاز ترین آن علم فقه است که در آن زمان و سایر زمانها گسترش داشته و شناخت تکالیف مکلّفین به این علم شریف شناخته میشود و در انجام فرمان آن و تطبیق آن بر واقع حیاتشان مسئولیت آن نزد خدای متعال به عهده ی آنهاست. 

ائمه ی اطهار علیهم السلام در تأسیس مدارس فقهیه که شامل علمای برجسته ای مانند زراره و محمد بن مسلم و جابر بن یزید جعفی و ابوحنیفه و غیر آنهاست نقش مهمی داشتند این علما آنچه را که از ائمه میشنیدند تدوین میکردند که این اصول تعدادش به چهارصد اصل رسید و سپس تهذیب شد و در کتب چهارگانه گردآوری گردید که محل مراجعه ی فقهای امامیه در استنباط احکام شرعیه است. 

شیعه به عنوان اولین تدوین کننده ی فقه در بین مذاهب اسلامی شناخته شده است. مصطفی عبدالرزاق می گوید تمایل به تدوین فقه در بین شیعیان بیشتر از سایر مسلمین بود. این عقلانی است که شیعیان در تمایل به تدوین احکام شرعیه سریع تر باشند زیرا اعتقاد شیعه به عصمت امامان خود آنها

را تشویق به نوشتن فتواها و قضاوتهای آنها میکند.(. تمهيد لتاريخ الفلسفة الاسلامیه، صص ۲۰۲ - ۲۰۳)

علم اصول

از میان علومی که در آن زمان تدریس میشد؛ علم اجتهاد و استنباط شرعیه بود که اساس آن را امام بزرگ ابو جعفر محمد باقر علیه السلام نهاد.(. حياه الامام محمد الجواد، ص ۱۹۵)

علم نحو

علم نحو از جمله علومی است که نقش مهمی در دوران عباسیان داشته و بعضی مسائل و بحثهای آن موضع بحث و جدل به خود گرفته است و برای آن در قصر خلفا شرط میبستند و درباره ی بعضی مسائل بین علمای بزرگ نحو در محضر خلیفه ی عباسی بحث و جدل رخ میداد. 

متخصصان در این علم گروهی از علمای بزرگ آن عصر بودند که در ردیف اول کسائی و فراء و سیبویه قرار داشتند. اساس این علم را امام امیرالمؤمنین علیه السلام پیشتاز در حکومت و علم در اسلام بنا نهاد

علم کلام

علم کلام در این عصر گسترش وسیعی پیدا کرد. علما و متکلمین بحثهای مهمی را در این علم برای دفاع از و معتقاداتشان مطرح میکردند و در رأس آنها هشام بن حکم شاگرد امام صادق علیه السلام بود که اعتقادات رقبای خود را با دلایل قاطع مذهب اهل بیت علیهم السلام باطل می کرد. 

از مشهورترین متکلمین نزد اهل سنت واصل بن عطاء و ابوالهذیل علاف و ابوالحسن اشعری و حجه الاسلام غزالی بودند.

پزشکی

در طول این دوره علم طب گسترش یافت که امام رضا علیه السلام در رأس علمای این علم قرار گرفته بود و رساله ی او در طب از شگفت ترین بحثهای طبی است تا به آنجا که به «رساله الذهيبه» (رساله ی طلایی شهرت یافته است از این رو حکام عباسی مردم را به تحقیق در زمینه ی این علم تشویق میکردند و اموال زیادی در اختیار متخصصین این علم قرار میدادند مانند جبریل بن بختیشوع، طبيب حاذق دربار

شیمی

از مهم ترین علومی که در آن زمان سخت مورد توجه گرفت علم شیمی بود و جابر بن حیان یکی از مفاخر خاورمیانه در این علم تخصص یافت؛ او تحقیقات خود را از یگانه متفکر اسلامی امام جعفر صادق علیه السلام اخذ کرد که بعضی از دانشمندان غربی او را مغز متفکر انسانیت می نامند، او مؤسس این علم بود.

زندگی علمی در زمان امام رضا علیه السلام شکوفا شد و فعالیتهای علمی در همه ی زمینه ها رشد کرد و پیشرفت تمدن در این دوره به بالاترین درجه در طول حکومت عباسی رسید ؛ ما به طور مختصر بعضی از صور پیشرفت علوم در این دوره را به شرح زیر اعلام میکنیم:

از شگفت ترین اختراعات آن زمان ماهی بود که به وسیله ی عطاء خراسانی معروف به ابن مقنع ساخته شد. آن ماه طلوع میکرد و مردم آن را از دو ماه فاصله می دیدند و سپس از دید آنها ناپدید میشد در این باره با والعلاء معری گفته است:

افق أنما البدر المقنع رأسه                         ضلال و غی مثل بدر 

افق انما البدر المقنع رأسه                         ضلال و غی مثل بدر

مواظب باش ماهی که سر خود را پوشانده است خطا و فریبی است درست مانند ماه مقنع

شعر ابوالقاسم هبه الله بن سناء الملک شاعر نیز اشاره به همین قصیده دارد که میگوید:

الیک فما بدر المقنع                            باسحر من الحاظ بدر

برای تو ماه مقنع وقتی طلوع میکند فریبی بیش نیست که آن را معمم کرده است.

از کیفیت ساختن آن ماه اشاره ای به مصادر آن نشده و چیزی به دست ما نرسیده است و اینکه با چه دستگاهی آن را ساخته اند. همین طور به کشور و جایی که این ماه در آن ساخته شده اشاره نشده است بیشتر گمان این است که در بغداد پایتخت حکومت عباسی آن زمان بوده است. به هر حال ساختن این ماه از بزرگترین کارهای علمی تحقق یافته در آن زمان است کما اینکه نمونه ی دیگری از پیشرفت علم

. الاعلام، ج ۵، ص ۲۹

. وفيات الاعيان، ج ۲، ص ۴۲۶

در آن زمان به کارگیری بلور در ساختن کشتی است که اغلب مورخان بر این موضوع تصریح کرده اند.

 دولت عباسی انجمنهای علمی و کتابخانه هایی در بغداد وه تأسیس کرد که علمای اسلامی و غیر اسلامی ممکن بود در آن به مطالعه بپردازند دولت حدود سی مدرسه ی عالی ایجاد کرد که مشهورترین آنها مدرسه ی نظامیه بود. به علاوه در آن مدارس کتابخانه های عمومی تأسیس کرد که

مهم ترین آنها بیت الحکمه است. 

هارون الرشید کتابخانه ی شخصی خود را به آنجا منتقل کرد و کتابهایی را که از پدرش مهدی و از پدر بزرگش منصور جمع کرده بود به آن اضافه کرد سپس در زمان مأمون از امیر سامانی بعضی کتابهای فلسفی و علمی را طلب کرد و ، آنها را به بیت الحکمه منتقل نمود همان گونه که از خراسان کتب زیادی را جمع آوری کرد و هر جا میشنید کتابی هست آن را میگرفت و به آنجا انتقال می داد.( ۱. حياه الامام محمد الجواد، ص ۱۹۷.)