آموزه های اجتماعی در زیارت نامه های امام رضا (ع)

دکتر محسن الویری عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق علیه السلام

مقدمه:

زیارت نامه های ائمه معصومین علیهم السلام به عنوان گونه ای از حدیث باید به عنوان یکی از منابع شناخت دین مورد توجه قرار گیرد در زیارت نامه های امام رضا (ع) آموزه های مختلفی از جمله آموزه های اجتماعی وجود دارد. با توجه به ضرورت توجه به جنبه های ارزشی و هنجاری در بازسازی جاده ولایت به نظر می رسد از این آموزه ها میتوان در چگونگی ساماندهی فضاهای کالبدی و رفتارهای مشتاقان زیارت امام رضا (ع) بهره گرفت پاره ای از این آموزه های اجتماعی عبارتند از: شرح صدر حیاء ،تقوی توجه به والدین و فرزندان و خانواده خطا پوشی نسبت به خطاکاران و موالات و پیوند اندیشه ای رفتاری و معنوی با پیامبر و خاندان او و سرانجام دوری جستن از دشمنان معصومان عليهم السلام 

زیارت نامه های هر یک از ائمه معصومین علیهم السلام و امام زادگان در بردارنده آموزه های گوناگون اعتقادی و اخلاقی و فرهنگی و اجتماعی است. برخی از این زیارت نامه ها به خصوص زیارت نامه های مخصوص امام حسین علیه السلام مانند زیارت عاشوراء از سوی عالمان دینی شرح و تفسیر شده است ولی بخش عمده آنها هنوز مورد توجه پژوهشگران حوزه های مختلف قرار نگرفته است. شاید ساختار کلی زیارت نامه ها شباهتهای زیادی با هم داشته باشد ولی در عین حال تفاوتهایی نیز در مضامین آنها به چشم میخورد که به نظر میرسد تأمل و ژرف اندیشی در باره آنها ما  را به درک عمیق تری در باره ویژگیهای امام یا امام زاده ای که زیارت نامه مربوط به اوست برساند. پیش فرض مطالبی که در این نوشته مطرح میشود این است که بین مفاد زیارت نامه های هر یک از ائمه علیهم السلام و بایستگیهای زیارت آنها تناسب وجود دارد. طبیعی است این پیش فرض به عنوان یک فرضیه در فرصت و مجالی دیگر باید سنجیده شود تا درستی و نادرستی آن نشان داده شود ولی علت این که پیش از اثبات این فرضیه مبنای تنظیم این مقاله قرار گرفته این است که حتی اگر این فرضیه اثبات نشود این مدعا که بین مفاد زیارت نامه ها - به صورت عام - و بایستگیهای زیارت ائمه عليهم السلام - بدون اختصاص به یکی از ائمه علیهم السلام - تناسبی وجود دارد نیاز به اثبات ندارد و از مجموعه روایات مربوط به چگونگی زیارت قبور ائمه معصومین علیهم السلام این نکته به آسانی برداشت میشود. به هر حال با مفروض گرفتن این فرضیه قرار است در این نوشته بر اساس آموزه های اجتماعی مندرج در زیارت نامه های امام رضا علیه السلام به توصیه هایی برای چگونگی بازسازی جاده ولایت دست بیابیم

برای ورود به این بحث ناگزیز از بیان چهار مقوله میباشیم

جایگاه زیارت نامه ها در منظومه اندیشه دینی

چیستی آموزه های اجتماعی

- تحلیل محتوا

زیارت نامه های امام رضا (ع)

جایگاه زیارت نامه ها در منظومه اندیشه دینی

در بین آن چه متون دینی خوانده میشود قرآن و سنت جایگاه ویژه ای دارند. این دو منبع اصلی شناخت دین و سرچشمه همه معارف احکام اخلاقیات و کلیه آموزه هایی هستند که به نام آموزه های دینی شناخته میشوند. تردیدی نیست که از این دو نیز قرآن جایگاه نخست را به خود اختصاص داده است در باره سنت این تذکر لازم است که از نظر دانشمندان مسلمان سنت یک مجموعه سه ضلعی است و از سه بخش تشکیل شده است

۱- سخن معصوم علیه السلام یعنی مجموعه اظهار نظرهای شفاهی و یا کتبی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و یا ائمه علیهم السلام که به صورت مستقل و یا در پاسخ به پرسش یکی از پرسش کنندگان و یا در واکنش به یک سخن یا جریان اجتماعی بر زبان آورده اند و اصطلاحاً به آن قول معصوم علیه السلام یا حدیث یا روایت یا خبر گفته میشود. -

۲- رفتار معصوم علیه السلام یعنی مجموعه حرکتها و اقدامات عملی معصوم علیه السلام که در زندگی فردی یا اجتماعی خود انجام داده است و اصطلاحاً به آن فعل معصوم علیه السلام و یا سیره گفته میشود. 

3-تأييدات معصوم عليه السلام یعنی مواردی که در برابر معصوم علیه السلام و یا با اطلاع ایشان و به اصطلاح در مرئی و منظر و مسمع ایشان پدیده ای اتفاق بیافتد و یا در جریان باشد و معصوم علیه السلام نسبت به آن واکنش منفی نشان ندهد. به این نوع از سنت اصطلاحاً تقریر یا امضاء گفته میشود.

احادیث خود گستره ای فراخ دارد و از منظرهای مختلف قابل تقسیم بندی است. قالب و شکل بیان احادیث شامل سخنان معصومان علیهم السلام و رساله های ایشان و نامه های صادر شده از سوی ایشان و دعاهای منقول از سوی ذات مقدس آنها میشود. بنابراین زیارت نامه هایی که از سوی معصوم علیه السلام بیان شده است نیز می تواند به عنوان یکی از مصادیق احادیث و در نتیجه به عنوان یکی از منابع شناخت دین مورد توجه قرار گیرد روشهای نقد حدیث دوگونه است نقد بیرونی یعنی تأملات مربوط به بررسی صحت صدور حدیث و نقد درونی (یعنی تأملات مربوط به سنجش محتوا و دلالتهای حدیث بنا بر این وقتی از زیارت نامه ها به عنوان یکی از منابع شناخت دین سخن میگوییم منظور زیارت نامه هایی است که از مراحل مختلف سنجش کامیاب بیرون آمده باشد و بتوان به آن به عنوان متنی که از سوی امام معصوم علیه السلام صادر شده است تکیه کرد.

چیستی آموزه های اجتماعی

واژه ترکیبی آموزه های اجتماعی یکی از مؤلفه های اصلی مندرج در عنوان این نوشته است. صاحب نظران علوم اجتماعی و جامعه شناسی درباره مفهوم اجتماعی بودن یک پدیده دیدگاههایی را بیان کرده اند. در این مختصر نیازی به بیان این دیدگاهها نیست؛ ولی هر یک از آنها را که مبنا قرار دهیم بی تردید ارتباطات انسانی به عنوان یکی از مولفه های اصلی اجتماع میتواند مورد توجه قرار گیرد. البته طبیعی است که پدیده های اجتماعی منحصر به ابعاد ارتباطات انسانی نیست ولی در این نوشته تنها آن بخش از آموزه های اجتماعی مورد نظر است که مرتبط با روابط بین انسانهاست و اجتماع نیز گستره ای است که این روابط در آنها جریان دارد. این روابط به شکلهای مختلف تجلی مییابد و شامل رابطه بین دو نفر و یا رابطه فرد با جمع مانند خانواده و محیط کار و یا رابطه بین یک گروه و گروهی دیگر مانند روابط بین فرهنگی میشود.

تحلیل محتوا

نکته دیگری که تذکر آن لازم به نظر میرسد روش تشخیص و استخراج آموزه های اجتماعی از زیارت نامه هاست متداول ترین روش برای این گونه مطالعات روش تحلیل محتواست. روش تحلیل محتوا روشی منظم و علمی (غالباً کمی است که برای تجزیه یک پیام و گردآوری اطلاعاتی قابل سنجش و مقایسه از محتوای ارتباطات به منظور شناخت انگیزه ها و اهداف پیام دهنده به کار گرفته میشود .

زیارت نامه های حضرت رضا (ع)

نکته دیگری که در زمره مباحث مقدماتی باید تذکر داده شود معرفی زیارت نامه های مورد بررسی در این نوشته است. چندین زیارت نامه در باره حضرت امام رضا علیه السلام موجود است. صرف نظر از مباحث حدیث شناسی و اثبات صحت صدور آنها زیارت نامه هایی که در این مطالعه مورد بررسی قرار گرفته اند عبارتند از:

زیارت نامه مندرج در کامل الزیارات ابن قولویه (ح) (۲۹۰) 

زیارت نامه مندرج در عیون اخبار الرضا عليه السلام شیخ صدوق ( ۳۸۱ ق). 

زیارت نامه مندرج در من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق (۳۸۱ ق) 

زیارت نامه مندرج در المقنعه شیخ مفید (۴۱۳ ق)

آموزه های اجتماعی زیارت نامه ها

با توجه به آن چه که گفته شد آموزه های اجتماعی مندرج در زیارت نامه های حضرت امام رضا علیه السلام را میتوان به شرح زیر دسته بندی کرد

- شرح صدر

- حياء

- تقوی

- نصح و خیرخواهی

توجه به خانواده والدین فرزندان علیک خلفت اهلی و مالی

گواه بودن بر آفریده های خدا

خطا پوش بودن خداوند نسبت به خطاکاران و بدیها

- موالات و پیوند اندیشه ای رفتاری و معنوی با پیامبر و خاندان او

دوری جستن از دشمنان معصومان عليهم السلام

همچنین در متن این زیارت نامه ها پاره ای از ویژگیهایی که برای امام رضا علیهم السلام برشمرده شده است دارای بار اجتماعی است و با توجه به اسوه بودن امام ذکر این صفات به معنی دعوت پیروان آن حضرت به تلاش برای الگو گرفتن در این زمینه هاست. مهمترین این ویژگیها را نیز میتوان به شرح زیر برشمرد

- راهنما بودن

برخورداری از تقوی

ارائه کردن سخن آخر در اختلافات

خلافت خدا در زمین

- صالح بودن

- قیام به عدل

نطق به حکم ٫ حکمت خدا

- اقامه نماز

پرداخت زکات

امر به معروف نهی از منکر .

نتیجه گیری

با توجه به مجموعه مطالبی که به اختصار بیان شد اکنون میتوان این دیدگاه را مطرح کرد که برای بازسازی جاده ولایت میتوان از آموزه های اجتماعی مندرج در متن زیارت نامه های امام رضا علیه السلام بهره گرفت در باره چگونگی بهره گرفتن از این آموزه ها شاید این توضیح نیز لازم باشد که اگر روزی جاده ولایت بازسازی شود. در چگونگی ساختن فضاهای کالبدی که در استراحتگاههای این مسیر ساخته میشود و یا در فضاهایی تبلیغی که در طول این جاده وجود دارد میتوان از این آموزه ها استفاده کرد. به عنوان نمونه اگر در این زیارت نامه ها بر نهاد خانواده تکیه شده است میتوان این برداشت را مطرح کرد که زیبنده است برای خانواده هایی که در مسیر جاده ولایت به زیارت امام رضا علیه السلام میروند تسهیلاتی بیشتر فراهم آورد و یا استراحتگاههایی ویژه خانواده ها تدارک دید و یا اگر در زیارت نامه ها بر سجیه های اخلاقی اجتماعی مانند حیاء و شرح صدر و خیرخواهی اجتماعی تکیه شده است میتوان پیشنهاد کرد که در تابلوهای تبلیغاتی مسیر جاده نیز اینمفاهیم بیشتر مورد تأکید قرار گیرد.