گاه نگاری هجرت حضرت ثامن الحجج (ع)

رسول سعیدی زاده

مقدمه

مهاجرت امام رضا (ع) به کشور ایران در اولین سال از قرن سوم هجری قمری رخ داد. برای بدست آوردن تاریخ و خط سیر حرکت امام از مدینه تا مرو چند جنبه را باید در نظر داشت

الف - وجود روایات که از طرف بزرگان شیعه نقل گردیده است.

 ب - جغرافیای راههای قرن سوم هجری یا بررسی مسیرهایی که در آن عصر مورد تردد قرار میگرفت توجه به این نکته ضروری است که کاروان امام رضا (ع) از همان راهی عبور نمود که دیگران از آن آمد و رفت میکردند. بنابراین قول به اینکه کاروان ایشان انحراف از مسیر عادی داشته نیاز به دلیل قوی مانند تصریح روایی است.

ت - استخراج روزهای سال با استفاده از گاهشماری ها و مطابقت دادن گاهشماری هجری قمری بر هجری شمسی با تطبیق آنچه در روایات وارد گردید.

د - استفاده از قرائن محکم از جمله آثار بر جای مانده از قرون گذشته مثل قدمگاه ها و.....

تاریخ هجرت امام و ورود به شهرهای مسیر

در جغرافیا خط سیر امام رضا (ع) از مکه و مدینه و پایان سفر ایشان به طوس و سرخس و سرانجام مرو اختلافی نیست اما در حد فاصل بین این دو خط سیر چند قول وجود دارد با جمع بندی روایات به سه خط سیر عمده میتوان دست یافت

۱ - مدینه بصره اهواز ،فارس ،یزد نیشابور طوس، سرخس مرو

 ۲- مدینه ،نجف ،بغداد ،قم ری ،سمنان ،آهوان نیشابور، سرخس مرو 

3-مدینه مکه مدینه بصره ،اهواز دزفول ،اصفهان یزد طبس نیشابور طوس سرخس، مرو

 هجرت امام رضا (ع) از مدینه به مرو در سال ۲۰۰ ه. ق. ٫ ۱۹۵ه.ش. بود. امام حج تمتع آن سال را به جای آوردند و در هنگام طواف امام جواد (ع) (۱۹۵-۲۲۰ ه.ق.) شش ساله بودند.

به قرینه دو حادثه در خواست نیشکر و بیماری امام در اهواز سفر آن حضرت در تابستان و هوای گرم واقع شد امام رضا (ع) در نیمه محرم سال ۲۰۱ ه. ق. ٫ ۱۹۵ه .ش. قبر رسول خدا (ع) را زیارت و با وی وداع گفت فاصله مدینه تا بصره ۱۸ منزل حدود ۴۲۲ کیلومتر است بر حسب قرینه مذکور درخواست نیشکر و بیماری امام و تطبیق گاهشماری هجری قمری با هجری شمسی ورود امام رضا (ع) به اهواز در اواخر تابستان رخ داد.

 مسیر بصره تا اهواز در دومین مرحله از این سفر قرار دارد مسافت بصره تا اهواز در زمانهای نزدیک به امام رضا (ع) بر طبق تصریح جغرافی دانان قدیم ۳۶ فرسخ حدود ۲۱۶ کیلومتر بوده است.

بنابراین ورود امام رضا (ع) به اهواز در روز یکشنبه ۱۶ صفر سال ۲۰۱ ه. ق. ٫ ۲۷ شهریور ۱۹۵ه.ش خواهد بود.

امام رضا (ع) از طریق پل اربک (اربق) شهر اهواز خارج و به طرف رامهرمز رفت تا از آنجا به فارس برود. اما اینکه از ارجان بهبهان) عبور کرد و یا توقف فرمود در روایات اشاره ای نشده است. فاصله اهواز تا به فارس (شیراز) یازده منزل حدود ۲۶۴ کیلومتر و به مسافت ۵۷ فرسخ است. فاصله فارس تا به یزد نه منزل (حدود ۲۱۶ کیلومتر یا ۵۴ فرسخ و بنا به قولی دیگر ۸۷ فرسنگ میباشد.

گمانه زنی پیرامون حضور امام رضا (ع) در یزد

در قرون اولیه اسلامی راه باستانی موسوم به راه شاهی از ابرکوه به یزد هنوز موجود بود که به دو مسیر تابستانی و زمستانی تقسیم میشد. با توجه به زمان حرکت امام رضا (ع) میتوان احتمال داد که ایشان از راه تابستانی این مسیر را طی کرده اند. راهی که نسبت به مسیر کنونی تغییر اندکی یافته است. 

در سده های نخستین اسلامی ابرقو یا ابرقویه جزو اصطخر فارس بود اما بعدها به قلمرویزد پیوست فاصله ابرکوه تا ده شیر ۱۳ فرسخ یا سه منزل (حدود ۶۵ کیلومتر بوده است. 

ده شیر یا قریه شیر از قدیم آباد بود و بر اساس گزارش منابع در قرن پنجم قدمگاهی در آنجا وجود داشته است در زمان مبارز الدین محمد بن مظفر از حاکمان آل مظفر ویران و کم آب و بدون قنات بود. فاصله ده شیر تا علی آباد شش فرسخ حدود ۳۰ کیلومتر است. در بعضی از منابع از علی آباد به نام «جور» و در تعدادی دیگر به صورت تصحیف شده «جوز» و «حور» اشاره گردید که ظاهراً مقصود همان علی آباد فعلی است علی آباد از روستاهای قدیم قهستان یزد بود. بنای آن را به مبارز الدین محمد نسبت داده اند. فاصله علی آباد تا به فراشاه شش فرسخ (حدود ۳۰ کیلومتر است.

فراشا که در تلفظ محلی خراشه و فراشه خوانده میشود در نزدیکی شهرستان تفت قرار دارد و از آبادیهای قدیمی منطقه است در سال ۵۱۲ه. ق. به امر کرشاسپ بن علی شکوفایی ۴۸۸-۵۱۳ه.ق از امرای کاکویه دیلمی قدمگاهی به مناسبت اقامت امام رضا (ع) در آنجا ساخته شد. سنگ قدمگاه فراشا نفیس و معروف است. مسافت فراشا تا به شهرستان تفت امروزه بیش از هشت کیلومتر بیشتر نیست. 

در اواخر سده سوم هجری قمری شهرستان تفت ظاهراً تنها قلعه ای برای سکونت گروهی از زرتشتیان بود چند قرن بعد شاه یحیی ابن مظفر از امرای آل مظفر و شکوفایی  ۶۰-۷۹۵ه.ق در تفت بناهایی از جمله باغ و کوشک و دریاچه و بادگیر عالی ساخت در سال ۰۸۲۱. بناهای دیگری در آنجا احداث گردید. در نیمه قرن نهم هجری تفت به نهایت بزرگی و وسعت خود رسید به گونه ای که طول خانه و باغات آن از پنج کیلومتر بود فاصله قلعه مجوس (تفت؟) تا به شهر کنه یا یزد فعلی پنج فرسخ حدود ۲۵ کیلومتر است.

 بنا به روایتی امام رضا (ع) در سال ۲۰۱ ه.ق در زمان شحنگی قطب الدین زنگی به یزد وارد شد و در آن شهر به حمام فرطه رفت و از آن حضرت معجزه ای ظهور کرد. در شهرستان یزد نیز قدمگاه امام رضا (ع) وجود دارد که حاکی از اقامت آن جناب در آنجا میکند سنگ سفید گران قیمت و بسیار معروف قدمگاه یا مشهد مسجد فرطه از یزد به مشهد رضوی منتقل و امروزه به عنوان سنگ قبر امام رضا (ع) در موزه مرکزی آستان قدس مورد بازدید عموم مردم قرار میگیرد.

جدول گاه نگاری هجرت حضرت امام رضا (ع) به شهرهای مسیر

از مدینه تا مرو ۲۰۰-۲۰۱ ه . ق. ٫ ۱۹۵-۱۹۶ه .ش.)

 ذي الحجه حج تمتع چهارشنبه اول الى جمعه ۱۰ ذی الحجه ٫ ۱۳ تیر الی ۲۲ تیر

محرم حرکت از مدینه چهارشنبه ۱۵ محرم ٫ ۲۶ مرداد

صفر ورود به بصره یکشنبه سه صفر ٫ ۱۳ شهریور

حرکت از بصره شنبه هشت صفر ٫ ۱۸ شهریور

ورود به اهواز یکشنبه ۱۶ صفر ٫ ۲۶ شهریور

ربیع الاول حرکت از اهواز دوشنبه ۱۶ ربیع الاول ٫ ۲۴ مهر

ورود به فارس (شیراز) ۲۶ ربیع الاول ٫ چهارم آبان

ربيع الآخر حرکت از فارس (شیراز) سه شنبه یکم ربيع الآخر ٫ نهم آبان

 ورود به یزد دوشنبه ۲۲ ربیع الآخر ٫ ۳۰ آبان

 حرکت از یزد پنج شنبه ۲۵ ربیع الآخر ٫ سه آذر

جمادی الاولی ورود به نیشابور سه شنبه هفتم جمادی الاولی ٫ ۱۴ آذر 

جمادی الثانی حرکت از نیشابور جمعه یکم جمادی الثانی ٫ هشتم دی 

ورود به طوس یکشنبه یوم جمادی الثانی ٫ ۱۰ دی

ورود به سرخس جمعه هشتم جمادی الثانی ٫ ۱۵ دی

حرکت از سرخس شنبه ۲۳ جمادی الثانی ٫ ۳۰ دی

ورود به مرو: جمعه ۲۹ جمادی الثانی ٫ ششم بهمن

رجب حضور در مرو

شعبان

رمضان اعلام ولایتعهدی دوشنبه هفتم رمضان ٫ ۱۳ فروردین

شوال برپایی نماز عید فطر پنج شنبه اول شوال ٫ ششم اردیبهشت

توضیح تواریخی که با علامت مشخص شد از تصریحات راویان حدیث با تطبیق گاهشماری به دست آمد.

باقی از طریق مسافات ذکر شده به وسیله جغرافی دانان با قرائن موجود در روایات حاصل گردید.

(99-103)

مهاجرت امام رضا (ع) در متون

بهزاد نعمتی

چگونگی مسیر حرکت حضرت امام رضا (ع) از مدینه به مرو مسئله پرسش تازه ای است و قبلاً چه در منابع تاریخی و چه در تحقیقات معاصر به صورت مستقل مطرح نبوده است. من در اینجا قصد دارم به صورت خلاصه مسئله ای در این باره مطرح کنم و به چاره احتمالی آن بپردازم.

مشکل و مسئله مهم در این موضوع کمبود منابع و تقریباً سکوت متون است.

مطالعه درباره خط سیر هجرت حضرت امام رضا (ع) به دو مقوله مربوط میشود: ۱ تاریخ زندگانی حضرت رضا (ع) -۲ تاریخ محلی و جغرافیای تاریخی سرزمینهای مسير. 

مقوله اول که خود جزئی از تاریخ زندگانی ائمه معصومین علیهم السلام و نیز تاریخ تمدن اسلام و خلافت اسلامی در عصر زندگی حضرت (ع) است به دو دسته از متون اتکا دارد متون تاریخی عمومی و متون مذهبی از دید هیچ کدام از این دو دسته منبع مسیر حرکت و چگونگی آن در قالب مکان و خط سیر، مسئله چندان مهمی نبوده که منجر به ثبت دقیق شود در متون تاریخی مسئله از منظر سیاسی دیده شده و به ولایت عهدی امام و علل و توابع حکومتی آن توجه شده است.

در متون مذهبی مسئله از نگاه دینی و عقیدتی مطرح گردیده و مفصل ترین این منابع یعنی عیون اخبار الرضا که منبع اصلی وقایع نگاری این رویداد است به جزئیات کردار و رفتار حضرت امام (ع) دقت کرده اما عنصر زمان و مکان مطابق با شیوه این گونه آثار به ویژه در بخشهایی از شرح زندگانی و سیره امام که عمده طی طریق در آن زمان انجام شده کمرنگ است. 

در مقوله دوم یعنی تاریخ محلی و جغرافیای تاریخی با کمک اندک منابع ارزشمند موجود در این دسته مانند تاریخ نیشابور الحاکم نیشابوری تاریخ قم تاریخ بیهق و تاریخ یزد اطلاعاتی به دست میآید این منابع اشارات مفیدی دارند. مثلاً الحاکم به جزئیات حضور امام (ع) در نیشابور اشاره کرده است یا تاریخ قم از حضور امام در قم هیچ سخنی نگفته و این یکی از شواهد مهم برای عدم حضور ایشان در این شهر و عبور نکردنشان از مسیر شمالی ایران است. اما این منابع بسیار کم شمار و در نوع خود حاوی جزئیات منحصر به منطقه مورد نظر خود هستند و زنجیر منازل و مسیرهای عبور امام با اتکا به این آثار به دشواری کامل می شود.

علاوه بر منابع اصلی و مطالب موجود در آنها به کمک اندک منابع مربوط به زمانهای دورتر و اشارات غیر مستقیم متون و مطالب مختلف دیگری که در لابه لای کتابها آمده به هم نزدیکتر و مستندتر میشود؛ ولی در هر صورت ملاحظه می شود که ترسیم دقیق مسیر به لحاظ نمودن روش و دقت تاریخی چقدر دشوار است.

 در مهمترین اثر تخصصی با موضوع مسیر حرکت امام رضا (ع)، یعنی کتاب جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا (ع) از مدینه به مرو نوشته جلیل عرفان منش این دشواریها و محدودیتها به خوبی منعکس گردیده است و مؤلف در مقدمه اثر خود به آنها اشاره کرده است کتاب فوق شاید اولین و تنها کتابی است که صرفاً به موضوع سفر امام (ع) پرداخته است. این تحقیق که در واقع پژوهش نگارش فیلمنامه ای با این موضوع بوده در این باره فضل تقدم دارد کتاب در پی آن است که خط سیر هجرت امام (ع) را از مدینه به مرو در قالب مسیرها و روایتهای ذکر شده در منابع مختلف تشریح و یکی از آنها را بر اساس مشاهده انتخاب کند و جغرافیای تاریخی آن را بنمایاند.

در اینجا به درستی مسیر جنوبی یعنی مسیر خوزستان و فارس به خراسان انتخاب و در این باره از آثار و شواهدی مانند قدمگاهها مساجد و حمامهای مربوط به این رویدادهای مهم استفاده شده است این کتاب با تلاش فراوان مؤلف در تحقیق و تشخیص مناسب بنیاد پژوهشهای اسلامی به عنوان در چاپ آن در سال ۱۳۷۴ش و تجدید نشر آن در سه نوبت دیگر در معطوف کردن نگاهها به موضوع  مسیر سفر حضرت امام رضا (ع) و شکل دهی به فکری که اساس برگزاری چنین همایشی میباشد نقش مهمی ایفا کرده است.

مؤلف در اینجا متون تاریخی و دینی منابع اصلی و پژوهشهای معاصر را از نظر گذرانیده و توانسته مسیر کلی سفر و در برخی نقاط جزئیات را ترسیم کند. اما نارساییهای منابع ناگزیر به اثر نیز راه یافته است و خط سیر ترسیم شده دارای فاصله های طولانی میان نقاط قطعی شده است و انتخاب برخی مسیرها و ترجیح یکی بر دیگری بعضاً با تردید برگزار شده است.

 با گذشت چند سال از پدید آمدن پرسش جدی درباره مسیر عبور امام (ع) به عنوان موضوعی مستقل امروزه لازم است که با تجربه به دست آمده به پرکردن این خلاء و نارساییهای منابع اهتمام جدی و علمی شود نارساییهایی که خود وارث بخشی از نارسایی های موجود در پژوهشهای تاریخی ایران و پژوهشهای تاریخ محلی و جغرافیای تاریخی به ویژه در سده های اولیه هجری است.

کاری که انجام شده خود قدم آغازین است که البته استوار برداشته شده و افقهای پیش رو را تا حدی ترسیم کرده است؛ اما نباید تصور کرد که سخنها تمام گفته شده تاریکیها روشن شده و ابهام و پرسشی در این باره وجود ندارد و دلایل و شواهد به تمامی عرضه شده است. برای ادامه کار و رفع مجهولات مانده چند اقدام لازم است. در این باره موارد زیر به نظر می رسد

تقسیم محدوده موضوع به موضوعات ریزتر بر اساس جغرافیای مناطق مختلف و استفاده از نیروهای بومی هر منطقه و آشنا به جزئیات جغرافیا و تاریخ هر بخش از پژوهش 

تشکیل کارگروه های تخصصی و استفاده از صاحب نظران حوزه های مختلف برای تحقیق در زمینه های مختلف موضوع خصوصاً باستان شناسی، جغرافیا، مردم شناسی و غیره

گردآوری داده های اولیه با استفاده از بررسی بسیار دقیق تمامی متون و حاصل فعالیت بررسیها و شناسایی گمانه زنی و کاوشهای باستان شناسی در یافتن وضعیت مناطق مختلف در دوره هایی که منبع برایشان وجود ندارد. 

انجام پژوهشهای میان رشته ای و گردآوری و تحلیل مطالب جمع شده، زیر نظر مدیریت واحد پژوهشی 

در خراسان رضوی این کار در مراتبی بسیار پیشتر از سایر نقاط به همت وزارت ارشاد انجام شده که امید است در همه جا با این نگاه فراگیر انجام شود و حاصل مطالعات مناطق مختلف در یک نگاه محققانه به صورت واحد تحلیل و تدوین شود.

(152-155)