بررسی وضعیت نیشابور در زمان حضور امام رضا (ع)
غلامحسین نوعی
خراسان در ممالک اسلامی جزء مناطق بسیار مهم به شمار می رفته است. در دوره های اول اسلامی شهر مرو مرکز حکومت خراسان بود نصربن سیار ابو مسلم خراسانی و عیسی بن ماهان و مأمون خلیفه عباسی در شهر مرو خراسان حکمران بودند که البته پس از استقرار طاهریان شهر نیشابور مرکز حکمرانی خراسان شد.(حر امام رضا و ایران ص ۳۹)
نیشابور در سال ۳۱ هجری به دست مسلمین فتح میشود و در اوایل دولت اسلامی به این شهر همان ابر شهر میگفتند و البته همین نام هم بر روی سکه های آن شهر در دوران خلفای اموی و عباسی ضرب شده است. مردم عامه این شهر را نشاوور میخوانند. (محمد زاده مرضیه علی بن موسی (ع) امام رضا (ع)، ص ۱۶۷ شریعتی راهنمای خراسان ص ۱۸۰ اعتماد السلطنه مطلع الشمس، ج ۳، ص ۳۳.)
حضور امام در این شهر دارای اهمیت فراوانی است و همانطور که در قبل ذکر شد نیشابور از جمله شهرهایی است که همه مورخان بلا استثنا به عبور و اقامت امام در آنی شهر اتفاق نظر دارند امام برای رفتن به مرو باید از نیشابور نیز عبور می کرد و در واقع نیشابور اولین شهری بود که در منطقه ی خراسان در مسیر راه امام قرار داشت.
ورود امام به نیشابور و استقبال مردم
بنا بر اسناد تاریخی حضرت رضا (ع) پس از یک سفر طولانی و مشقت بار که نزدیک به چهار ماه طول کشید در شوال سال ۲۰۱ هجری قمری در اوایل صبح وارد نیشابور شدند.
ازدحام جمعیت به قدری بود که مرکب حضرت با دشواری عبور می کرد. همه علما و محدثین و بزرگان شهر جهت استقبال در صف اول قرار گرفتند و هر یک به نوبت زمام مرکب امام را بر دوش میکشیدند. (حاکم نیشابوری ابو عبدالله تاریخ نیشابور ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی بی جا نشر آگه ۱۳۷۵، ص ۲۰۹ و ۲۰۸ بشارتی میهمان آسمانی ص ۱۶۳ و ۱۶۴؛ قائمی در مکتب عالم آل محمد امام علی بن موسی الرضا، ص ۳۵۰ و ۳۴۹)
استقبال کنندگان تنها شیعیان نبودند بلکه فرق دیگر اسلامی و حتی افراد غیر مسلمان با مذاهب دیگر نیز در این افتخار ملی شرکت داشتند.(آیت اللهی، سید مهدی زندگانی چهارده معصوم تهران جهان آرا ۱۳۸۱، ص ۱۷۹؛ قائمی در مکتب عالم آل محمد امام علی بن موسى الرضا، ص ۳۴۹؛ بشارتی میهمان آسمانی، ص ۱۶۳)
پس از چند روز اقامت در نیشابور کاروان مدینه به سوی مرو حرکت کرد که از سرخس عبور کرده تا به مقصد برسد این بدرقه طوری بوده که مردم از حرکت امام به اشکال مختلف جلوگیری میکردند و حتی جمعی از اهالی نیشابور امام را تا یک منزلی سرخس مشایعت کردند و بنابه درخواست امام بازگشتند. (نورائی یگانه قمی احمد مجالس الشیعه در مناقب و مصائب ثامن الائمه، قم، انصاریان ۱۳۷۹، ص ۱۳۸ بشارتی میهمان آسمانی، ص ۱۶۵)
اقامت امام در نیشابور و کرامات ایشان
امام در میان استقبال با شکوه مردم در محلی در غرب شهر بنام محله فروی یا فروینی پروینی قزوینی ،فروبین ،فرد فوزا یاقز در ناحیه ای از آن موسوم به لا شاباد بلاس آباد لاشاد بلاش ،آباد بلاشاد و پلاس آباد سکونت کردند.
این انتخاب امام نکاتی را در برداشت که امام را در جهت اهداف خود پیش میبرد هدفی که از هر فرصتی استفاده میکرد تا مظلومیت اهل بیت و اجباری بودن سفر خویش را به طور غیر مستقیم به مردم نشان دهد و این شبهه را از ذهن عده ای پاک کند که امام برای مقام و دین به این سفر تن داده در حالی که اگر چنین بود باید در خانه یکی از سرشناسان و بزرگان شهر اقامت می کردند نه خانه پیرزنی فرتوت و فقیر
حدیث سلسله الذهب
یکی از آثار و خاطره های بیادماندنی که از سوی امام در نیشابور به جای ماند و به دلیل آن شهر نیشابور برسایر شهرهای مسیر سفر امام برتری یافت بیان حدیث سلسله الذهب بوده است. این روایت کاملاً درست بوده و متواتر است یعنی بر حدی مشهور و سلسله راویان آن محکم است که در آن هیچ گونه تردیدی نمیتوان داشت و در منابع حدیث از سوی محدثان بسیاری نقل شده و در منابع اولیه و قدیم و جدید و سایر کتب تاریخی به کرات آمده است. (محمدزاده علی بن موسی امام رضا ص ۱۶۹ بشارتی میهمان آسمانی، ص ۱۶۶؛ ساعدی خراسانی پیشوای هشتم شیعیان ص ۱۸۲)
امام در میان مردمی سخن میگفت که اهل بیت را دورادور میشناختند «چه بسا در میان آنچه شنیده بودند آثار و نشانه هایی از افراط و تفریط و غلویا کوتاهی در مورد اهل بیت وجود داشته باشد بنابراین امام باید در این فرصت کوتاه آموزه ای آشکار میکرد که در عین مختصر بودن تمام رسالت انبیاء امامان را در خود جای داده باشد امام تلاش میکرد محبت مردم را نسبت به علویان جهت دار کند و این تشیع را که تنها ناشی از دوستی اهل بیت بود را تبدیل به یک تشیع اعتقادی و اصیل و قوی کند. (جعفریان تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم ۱۵۴ معینی و ترابی، امام علی بن موسی الرضا منادی توحید و امامت ص ۸۶)
مردم نیشابور اعم از مردم عادی دانشجویان تشنه علم و محدثان حدیث نبوی گوش به زنگ بودن تا کلام گوهر بار امام زمان خود را بشنوند اما نیز حدیث را کلمه به کلمه میگفتند و ابوزرعه و محمد بن اسلم طوسی آن کلمات را با صدای بلند برای مردم تکرار میکردند و بیش از ۲۴ هزار نفر این حدیث را که می شنیدند بر کاغذ می نوشتند برای نشان دادن نویسندگان چنین آمده که برای نوشتن این کلمه مبارکه که ۲۴ هزار قلمدان علاوه بر قلم و دوات آماده شده و از ازل تا به اکنون برای نوشتن کلام هیچ شخصی این تدارکات دیده نمیشود. (ساعدی خراسانی پیشوای هشتم شیعیان ص ۱۸۵ ۱۸۴ انصاری گزارش لحظه به لحظه از سفر امام رضا به ایران، ص ۳۹ )
امام سخن خود را چنین آغاز کرد و از طریق پدرانش چنانکه همه احادیث ائمه چنین آغاز میشد فرمود
برایم نقل کرد پدرم موسی بن جعفر بن محمد الصادق که فرمود برایم نقل کرد پدرم محمد بن علی الباقر که فرمود برایم نقل کرد پدرم علی بن حسین زین العابدین که فرمود برایم نقل کرد پدرم حسین بن علی شهید کربلا که فرمود برایم نقل کرد پدرم علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین که فرمود برایم نقل کرد برادرم و پسر عمویم پیامبر که فرمود برایم نقل کرد و جبرئیل روح الامین که فرمود شنیدم پروردگار عزوجل چنین میفرماید کلمه لا اله الا الله حضى فمن قالها دخل حضى فمن دخل حضى امن من عذابی یعنی کلمه لا اله الا الله كلمه محکم من است هر کس آن را بگوید وارد قلعه من شده هر کس وارد قلعه من شود از عذابم در امان است.» (انصاری گزارش لحظه به لحظه از سفر امام رضا به ایران ص ۴۰ و ۳۹؛ جعفریان حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص ۴۵۹ )
مأموران حکومتی که از مأمون دستور قطع ارتباط مردم با امام را داشتند بیش از این تحمل نکرده و با تمام شدن حدیث فوراً پرده را انداختند و مرکب امام حرکت کرد. چند قدم که جلوتر رفتند امام پرده محمل را کنار زده و فرمودند: بشروطها و انا من شروطها یعنی با شرایطش که من یکی از آن شرایط هستم (شهاب مشهد الرضا، ص ۳۸ انصاری گزارش لحظه به لحظه از سفر امام رضا به ایران ص)
علل شهرت این حدیث به حدیث سلسله الذهب
عده ای نقل کرده اند که به دلیل اینکه کلمه روایت کنندگان حدیث امامان بوده اند و نیز صدها نفر با قلمدانهای طلا و جواهر نشان آن را نوشتند به سلسله الذهب یعنی سلسله طلایی با اسناد طلایی معروف شده است. البته نام دیگر این حدیث حدیث تهلیل یعنى بيان لا اله الا الله میباشد و احتمال نام گذاری این حدیث همان مسلسل بودن این حدیث از سوی ائمه تا حضرت رسول است که البته تمام احادیث اهل بیت به استفاده و نقل از اهل بیت میباشد و از دیگر راویان استفاده ای نمی شده است بنابراین این سند به نام سلسله الذهب بین دیگر احادیث معروف میباشد (شهاب مشهد الرضا ص ۳۸ جعفریان تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم، ص ۱۵۵ ) حضرت رضا در یک جمله تمام ایمان سعادت قرآن و سنت را عرضه کردند و نکته مهم در این حدیث مضمون و تفسیر آن است یعنی اعتقاد به کلمه توحید که نخستین سخن پیامبر اسلام نیز همین است امام در سرزمینی سخن میگوید که در تاریخی نه چندان دور مشرک و آتش پرست بوده اند بنابراین توحید میتوانست هدیه ای زیبا و ارزنده برای آنان باشد.(رکنی محمد مهدی اربعین رضوی چهل حدیث از حضرت رضا مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی ۱۳۸۱، ص ۱۰۵؛ معینی و ترابی امام علی بن موسى الرضا منادی توحید و امامت ص ۸۶ حر امام رضا و ایران ص ۱۱۰)
امام ابتدا به توحید و اهمیت و اصالت آن میپردازد تا غالیان را به خود آورد و با مطرح کردن رهبری حق و مسأله ولایت اهل بیت به سنت اندیشان و روی گردانان از ولایت هشدار میدهد.
قدمگاه
هنگامی که امام از نیشابور به قصد مرو خارج شد کاروان به نزدیک ده سرخ رسید همراهان به امام عرض کردند برای نماز امام فرود آمدند و برای وضو طلب آب کردند همراهیان گفتند آب نداریم پس حضرت با دست مبارک خود زمین را کاوش کرد و آبی از آن جوشید که همراهان وضو ساختند و آب این چشمه موجب آبادانی و عمران منطقه شد. گویا امام بر روی سنگ سیاهی ایستاده و نماز خواندند و اکنون این سنگ که روی آن اثر دو قدم میباشد محل زیارت عاشقان حضرت شده و آن چشمه نیز برای استشفای بیماران و تبرک استفاده میشود.
نتیجه
امام تنها با حدیث مشهود سلسله الذهب با تمام اختصار آن به شرح دریای بیکران امامت و ولایت و حقانیت خود و پدرانش پرداخته و در راه اثبات آن می کوشید. در این حدیث مردم را به لحاظ مذهبی به سوی یگانگی خداوند فرا خواند و در یک کلمه راه سعادت را به آنان نشان داده است و البته پذیرفتن امامت خود و اجدادش را مکمل اعتقاد به توحید قرار داده و با توجه به اوضاع خلافت و سعی مأمون در تنزل مقام امام به عنوان یک شخصیت مذهبی و سیاسی با ظاهر سازی های فریبکارانه اش امام در برملا کردن حیله ها و نیرنگهای مأمون میکوشید در این سخنان و مضمون واقعی آن در راستای اهداف سیاسی امام نیز قرار میگیرد. به هر حال حضور کوتاه امام در این شهرها مرکز تجمع علماست تأثیر فوق العاده ای به همراه داشته است.